१. परिचय
- आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) को अवधारणा र विश्वव्यापी प्रभाव
आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) अर्थात् कृत्रिम बौद्धिकता, विज्ञान र प्रविधिको एक यस्तो संयोजन हो जसले मेसिनहरूमा मानव मस्तिष्कले जस्तै सोच्ने, सिक्ने, निर्णय लिने र समस्या समाधान गर्ने क्षमता विकास गर्दछ 1। यो गणित, मनोविज्ञान, कम्प्युटर विज्ञान, जीवविज्ञान, इन्जिनियरिङ र भाषाविज्ञान जस्ता विभिन्न अनुशासनहरूमा आधारित छ 1। पछिल्ला केही दशकहरूमा, एआईले विश्वव्यापी रूपमा विभिन्न क्षेत्रहरूमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएको छ। स्वास्थ्य सेवामा रोगहरूको निदान र उपचार, कृषिमा उत्पादन वृद्धि, शिक्षामा व्यक्तिगतकृत सिकाइ, वित्तीय क्षेत्रमा जोखिम व्यवस्थापन, र उद्योगहरूमा स्वचालन जस्ता अनेकौं क्षेत्रमा एआईले आफ्नो प्रभाव विस्तार गरिरहेको छ। यसले मानव जीवनलाई सहज बनाउने, उत्पादकत्व बढाउने र नयाँ सम्भावनाहरूको ढोका खोल्ने काम गरेको छ। तथापि, यसको विकाससँगै केही नैतिक, सामाजिक र आर्थिक प्रश्नहरू पनि उठेका छन्, जसमध्ये रोजगारीमा पर्ने प्रभाव एक प्रमुख चिन्ताको विषय बनेको छ।
- नेपालको सन्दर्भमा एआई को बढ्दो महत्त्व
नेपाल जस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रका लागि एआईले विकासका अनेकौं सम्भावनाहरू बोकेको छ, तर यससँगै चुनौतीहरू पनि छन् 2। सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा भइरहेको द्रुत विकास र विश्वव्यापीकरणको प्रभावबाट नेपाल अछुतो रहन सक्दैन। सरकारले 'डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क' जस्ता पहलहरू मार्फत प्रविधिको प्रयोगलाई राष्ट्रिय विकासको एजेन्डामा समावेश गरेको छ, जसमा एआई, बिग डेटा, क्लाउड कम्प्युटिङ जस्ता प्रविधिहरूलाई महत्त्वपूर्ण मानिएको छ 4। नेपालमा एआईको प्रयोग प्रारम्भिक चरणमा भए तापनि यसप्रतिको चासो र सरकारी स्तरबाट नीति निर्माणको प्रयासले यसको बढ्दो महत्त्वलाई उजागर गर्दछ 4। तर, विश्वव्यापी एआई दौडमा नेपालको वर्तमान स्थिति, यसले सामना गर्नुपर्ने विशिष्ट चुनौतीहरू, र यसको आफ्नै मौलिक आवश्यकता र क्षमताको पहिचान गर्नु आजको आवश्यकता हो। नीतिगत इच्छाशक्ति हुँदाहुँदै पनि पूर्वाधार, दक्ष जनशक्ति र लगानीको अभाव जस्ता कारणले कार्यान्वयन पक्ष चुनौतीपूर्ण देखिन्छ 4।
- लेखको उद्देश्य: रोजगारीमा एआई को प्रभाव (अवसर र चुनौती) को विश्लेषण
यो लेखको मुख्य उद्देश्य नेपालमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको विकाससँगै रोजगारीका क्षेत्रमा आउनसक्ने परिवर्तनहरूको विस्तृत र सन्तुलित विश्लेषण गर्नु हो। एआईले परम्परागत रोजगारीका अवसरहरूमा कस्तो प्रभाव पार्न सक्छ, कुन क्षेत्रका रोजगारीहरू जोखिममा छन्, र यसले कस्ता नयाँ रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्न सक्छ भन्ने विषयमा गहन अध्ययन गरिनेछ। प्रयोगकर्ताको प्रश्न "रोजगारी खोस्ला कि नयाँ अवसर देला?" ले समाजमा एआईप्रति विद्यमान आशा र डर दुवैलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। विभिन्न अध्ययनहरूले रोजगारीमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै प्रभाव पर्नसक्ने देखाएका छन् 6। तसर्थ, यो लेखले एआईलाई केवल प्रविधिको विकासको रूपमा मात्र नहेरी, यसले सामाजिक-आर्थिक संरचना, विशेषगरी रोजगारीमा पार्न सक्ने दूरगामी प्रभावहरूलाई केलाउने प्रयास गर्नेछ। यसले एआईले रोजगारी 'खोस्ने' मात्र नभई 'नयाँ अवसर' पनि सिर्जना गर्नसक्छ भन्ने द्विपक्षीय दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्नेछ।
२. नेपालमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको वर्तमान परिदृश्य
- एआई विकासको प्रारम्भिक चरण र सरकारी पहल
नेपालमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) को प्रयोग र विकास अझै पनि प्रारम्भिक चरणमा नै रहेको छ 4। यद्यपि, निजी क्षेत्र र केही सरकारी निकायहरूबाट यस दिशामा प्रयासहरू सुरु भएका छन्। सरकारले पहिलोपटक आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको प्रयोग तथा अभ्याससम्बन्धी अवधारणापत्र तयार पारेको छ, जसले भविष्यमा आवश्यक नीति तथा कानुन निर्माणको लागि आधार तय गर्ने अपेक्षा गरिएको छ 5। यो अवधारणापत्रले नेपालमा एआई विकासका चुनौतीहरू जस्तै एआई सम्बन्धी ज्ञान र क्षमताको कमी, डाटाको उपलब्धता र पहुँचमा कठिनाइ, र दक्ष जनशक्तिको कमीलाई पहिचान गरेको छ 9।
विगतमा सरकारले विद्युतीय कारोबार ऐन, २०६३, सूचना तथा सञ्चार प्रविधि नीति, २०७२, डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क, २०७६, र राष्ट्रिय साइबर सुरक्षा नीति, २०८० जस्ता महत्वपूर्ण नीतिगत पहलहरू अघि सारेको छ 4। यी प्रयासहरूले नेपालको डिजिटल पूर्वाधार र सूचना प्रविधि क्षेत्रको विकासमा योगदान पुर्याएका छन् र एआई जस्ता नवीनतम प्रविधिहरूको अंगीकारका लागि पृष्ठभूमि तयार पारेका छन्। तथापि, एआई जस्तो विशिष्ट र द्रुत गतिमा विकसित भइरहेको प्रविधिका लागि थप केन्द्रित र योजनाबद्ध प्रयासको आवश्यकता छ।
- राष्ट्रिय एआई नीति २०८१: मुख्य विशेषता, उद्देश्य, र प्राथमिकताका क्षेत्रहरू
नेपाल सरकारले एआईको विकास र प्रयोगलाई व्यवस्थित गर्न, यसबाट प्राप्त हुन सक्ने अवसरहरूको सदुपयोग गर्न र सम्भावित जोखिमहरूलाई न्यूनीकरण गर्न "राष्ट्रिय आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स नीति २०८१" को मस्यौदा तयार पारेको छ 9। यो नीतिले नेपालमा एआईको विभिन्न क्षेत्रमा प्रयोग गर्न, अनुसन्धान र विकासलाई व्यापकता दिन, सेवा प्रवाह सुधार गर्न, नयाँ व्यापारिक अवसरहरू सिर्जना गर्न, नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्न र एआई प्रणालीको नियमन गरी यसबाट हुन सक्ने जोखिम न्यूनीकरण गर्न नीतिगत व्यवस्थाको आवश्यकता औंल्याएको छ 9।
नीतिको दूरदृष्टि नेपालमा सुरक्षित, भरपर्दो र दिगो एआई इकोसिस्टमको निर्माण गर्नु, एआईको क्षेत्रमा आवश्यक जनशक्ति तयार गर्नु, अध्ययन र अनुसन्धानलाई प्रोत्साहन गर्नु, नयाँ प्रविधि र उद्यमशीलताको विकास गर्नु, एआईको प्रयोग मार्फत विभिन्न क्षेत्रहरूमा विकास गर्नु र सार्वजनिक सेवाको गुणस्तरमा सुधार ल्याउनु, र एआईको विकास र सुरक्षित प्रयोगको लागि विभिन्न निकायहरू बीच समन्वय र सहकार्य गर्नु, आवश्यक नियमन गर्नु र यसको प्रभावकारी अनुगमन गर्नु रहेको छ 9।
नीतिले कृषि, स्वास्थ्य, शिक्षा, पर्यटन, वित्त, ऊर्जा, यातायात, सार्वजनिक सेवा प्रवाह, र नागरिक सुरक्षा जस्ता क्षेत्रहरूलाई एआई प्रयोगका लागि प्राथमिकतामा राखेको छ 9। यी क्षेत्रहरूमा तथ्याङ्कमा आधारित खेती प्रणाली, रोग निदान, व्यक्तिगत सिकाइ प्रणाली, स्मार्ट यातायात, र वित्तीय सेवाहरूको गुणस्तर सुधार जस्ता विशिष्ट लक्ष्यहरू निर्धारण गरिएका छन् 9।
राष्ट्रिय एआई नीतिको मस्यौदा आफैँमा एक महत्वपूर्ण कदम भए तापनि यसका केही सबल र कमजोर पक्षहरू रहेका छन्।
तालिका १: नेपालको राष्ट्रिय एआई नीति २०८१: मुख्य विशेषता, सबल र कमजोर पक्ष
| मुख्य विशेषता/पक्ष | विवरण | स्रोत |
| सबल पक्ष | ||
| स्पष्ट दृष्टिकोण | एआई-संचालित डिजिटल परिवर्तनको लागि दीर्घकालीन दृष्टिकोण, उद्योगहरूको आधुनिकीकरण र राष्ट्रिय उत्पादकत्व बढाउने लक्ष्य। | 4 |
| क्षेत्रगत प्राथमिकता | कृषि, स्वास्थ्य, पर्यटन, शिक्षा, र शासन जस्ता नेपालको विकासका लागि महत्वपूर्ण क्षेत्रहरूमा एआईको प्रयोगलाई प्राथमिकता। | 4 |
| अनुसन्धान र नवप्रवर्तनमा जोड | एआई अनुसन्धान केन्द्रहरू र शैक्षिक कार्यक्रमहरूको विकासलाई प्रोत्साहन, बलियो प्राविधिक इकोसिस्टम बनाउने लक्ष्य। | 4 |
| नैतिक शासन र नियमन | एआई नियामक परिषद्को प्रस्ताव, नैतिक एआई प्रयोग र डेटा सुरक्षामा ध्यान, प्रणालीहरूको पारदर्शिता र निष्पक्षतामा जोड। | 4 |
| लगानी र साझेदारीलाई प्रोत्साहन | एआईमा प्रत्यक्ष वैदेशिक लगानी (एफडीआई) लाई प्रोत्साहन, उद्यमशील गतिविधिहरूलाई समर्थन गर्न सार्वजनिक-निजी साझेदारीलाई बढावा। | 4 |
| कमजोर पक्ष | ||
| कार्यान्वयन रोडम्यापको अभाव | राम्रोसँग परिभाषित कार्यान्वयन रोडम्याप, विशिष्ट समयसीमा र बजेटको अभाव। | 4 |
| सीमित पूर्वाधार | उच्च-प्रदर्शन कम्प्युटिङ (एचपीसी) र क्लाउड-आधारित प्रणालीहरूको अभाव लगायत एआई पूर्वाधारमा रहेका वर्तमान कमीहरूलाई सम्बोधन नगरिएको। | 4 |
| कमजोर डेटा शासन | पुराना डेटा शासन कानून (जस्तै, इलेक्ट्रोनिक लेनदेन ऐन २०६३) ले उदीयमान एआई गोपनीयता चिन्ताहरूलाई सम्बोधन नगर्ने। | 4 |
| अस्पष्ट कोष र लगानी रणनीति | एआईका लागि समर्पित सरकारी-समर्थित अनुसन्धान कोषको अभाव। | 4 |
| रोजगारी विस्थापनको जोखिम | एआईबाट प्रभावित कामदारहरूलाई पुन: तालिम वा सीप वृद्धि गर्ने स्पष्ट योजनाहरूको अभाव। | 4 |
यो तालिकाले देखाउँछ कि नीतिगत स्तरमा नेपालले एआईको महत्त्वलाई आत्मसात् गर्न खोजेको छ, तर यसको सफल कार्यान्वयनका लागि उल्लेखित कमजोरीहरूलाई सम्बोधन गर्नु अपरिहार्य छ। नीतिले महत्वाकांक्षी लक्ष्य राखे पनि पूर्वाधार, लगानी, र स्पष्ट कार्यान्वयन योजनाको अभावले यसको प्रभावकारितामा प्रश्न उठ्ने ठाउँ रहन्छ, जुन नेपालका अन्य विकास योजनाहरूमा पनि देखिने एक सामान्य प्रवृत्ति हो।
- एआई स्टार्टअपहरू र अनुसन्धान संस्थाहरूको अवस्था
नेपालमा एआई स्टार्टअपहरूको संख्या बढ्दो क्रममा छ र उनीहरूले विभिन्न क्षेत्रमा नवीन समाधानहरू विकास गरिरहेका छन् 4। उदाहरणका लागि, फ्युजमेशिन नेपाल (Fusemachines Nepal) र पाइला टेक्नोलोजी (Paaila Technology) जस्ता कम्पनीहरूले एआई-संचालित च्याटबट विकास र वित्तीय सेवाहरूमा एआई-आधारित स्वचालनमा योगदान पुर्याएका छन् 4। मिलो लजिक प्रा. लि. (Milo Logic Pvt Ltd.), डेभलपर बजार टेक्नोलोजी (Developer Bazaar Technologies), र ग्रोथ लुप्स टेक्नोलोजी प्रा. लि. (Growth Loops Technology Private Limited) जस्ता कम्पनीहरूले पनि एआई विकासमा सेवाहरू प्रदान गरिरहेका छन् 13। सेक्युरिटीपाल (SecurityPal) नामक नेपाली स्टार्टअपले अमेरिकी प्रविधि कम्पनीहरूलाई सफ्टवेयर सुरक्षा अनुपालनमा सहयोग पुर्याएर अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सफलता हासिल गरेको छ, जसले नेपालमा एआई उद्यमशीलताको सम्भावनालाई उजागर गर्दछ 14।
यद्यपि, नेपालको स्टार्टअप इकोसिस्टम अझै पनि विभिन्न चुनौतीहरूसँग जुधिरहेको छ। स्टार्टअप उद्यमीहरूलाई नवीन प्रविधि तथा बजार मूल्य शृङ्खलासँग आबद्ध गराउन सकिएको छैन, र प्रशिक्षक (Mentor), उद्यम संवर्धक (Business Incubator), गतिप्रदायक (Accelerator), लगानीकर्ता र स्टार्टअपहरूबीच आपसी समन्वय र साझेदारीको कमी रहेको छ 16।
अनुसन्धानको क्षेत्रमा, सेन्टर फर आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स रिसर्च-नेपाल (CAIR-Nepal) जस्ता संस्थाहरूले एआई र कम्प्युटर विज्ञानका विभिन्न पक्षहरूमा अनुसन्धान गरिरहेका छन् 17। त्रिभुवन विश्वविद्यालय, काठमाडौं विश्वविद्यालय, पोखरा विश्वविद्यालय, र कृषि तथा वन विश्वविद्यालय जस्ता शैक्षिक संस्थाहरूले पनि एआई सम्बन्धी पाठ्यक्रमहरू सञ्चालन गर्न थालेका छन् र अनुसन्धानमा संलग्न छन् 18।
एआई क्षेत्रको विकास र प्रवर्द्धनका लागि 'एआई एसोसिएसन नेपाल' को औपचारिक गठन भएको छ 19। यस एसोसिएसनले नेपालमा समावेशी, पारदर्शी, र जिम्मेवार एआई प्रविधिको प्रवर्द्धन गर्ने, एआई अनुसन्धान, नवप्रवर्तन, र सहकार्यलाई अगाडि बढाउने, र स्वास्थ्य, शिक्षा, कृषि, तथा सार्वजनिक सेवा जस्ता क्षेत्रमा नेपालको विशिष्ट आवश्यकताअनुसार नवीन समाधानहरू विकास गर्ने लक्ष्य राखेको छ 20। एसोसिएसनले एआई सम्बन्धी शिक्षा र उद्योग परियोजनाहरूलाई समर्थन गर्ने, अनुसन्धान र विकासलाई प्रवर्द्धन गर्ने, र तालिम, कार्यशाला, तथा सीप विकासका पहलहरू सञ्चालन गर्ने योजना बनाएको छ 20।
निजी क्षेत्र र विज्ञहरूको सक्रियता प्रशंसनीय भए तापनि, समग्र इकोसिस्टम कमजोर हुँदा व्यापक सफलता हासिल गर्न गाह्रो छ। सरकारी नीतिले उद्यमशीलता विकासको कुरा गरे पनि, त्यसका लागि सहयोगी वातावरण निर्माणमा थप ठोस कार्य गर्नुपर्ने देखिन्छ।
३. नेपालका प्रमुख क्षेत्रहरूमा एआई: अवसर र प्रभाव
आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सले नेपालका विभिन्न प्रमुख क्षेत्रहरूमा रूपान्तरणकारी प्रभाव पार्ने अपार सम्भावना बोकेको छ। कृषिदेखि स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा, वित्त, पर्यटन र उत्पादनसम्म, एआईले दक्षता वृद्धि, लागत न्यूनीकरण, सेवा प्रवाहमा सुधार, र नवीन अवसरहरूको सिर्जना गर्न सक्छ।
- कृषि
नेपालको अर्थतन्त्रको मेरुदण्डको रूपमा रहेको कृषि क्षेत्रमा एआईको प्रयोगले ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छ। एआई प्रविधिले किसानहरूलाई बाली व्यवस्थापन, मौसमको पूर्वानूमान, माटोको विश्लेषण, स्मार्ट सिँचाइ प्रणाली, र किरा तथा रोग नियन्त्रणमा वैज्ञानिक र तथ्याङ्कमा आधारित निर्णय लिन मद्दत पुर्याउन सक्छ 9। च्याटजीपीटी र डीपसीक जस्ता एआई उपकरणहरूले किसानहरूलाई बाली छनोट, मलको प्रयोग, र बजारको जानकारी जस्ता विषयमा तत्काल सल्लाह र विश्लेषण प्रदान गर्न सक्छन् 23। उदाहरणका लागि, डीपसीकले ऐतिहासिक मौसमको ढाँचा, माटोको अवस्था, र बजारको प्रवृत्ति विश्लेषण गरेर कुन बाली कहिले लगाउँदा बढी फाइदा हुन्छ भन्ने सुझाव दिन सक्छ 23। यसले किसानहरूलाई अप्रत्याशित मौसम र बजारको उतारचढावबाट हुने जोखिम कम गर्न मद्दत गर्छ। त्यस्तै, एआई-संचालित ड्रोन र स्याटेलाइट छविहरूले बालीको स्वास्थ्य अनुगमन गर्न, रोगको प्रारम्भिक पहिचान गर्न, र स्रोतहरूको (पानी, मल) उचित वितरण सुनिश्चित गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छन् 22। नेपालमा किसानहरूले सिँचाइ अभ्यासलाई अनुकूलन गर्न र मल प्रयोगलाई व्यवस्थित गर्न एआईको सहयोग लिन थालेका छन्, जसले गर्दा उत्पादन बढेको छ र खेर जाने मात्रा घटेको छ 25। राष्ट्रिय एआई नीतिले पनि तथ्याङ्कमा आधारित खेती प्रणाली, बाली र रोग अनुगमन, स्मार्ट सिँचाइ, र ई-कृषि बजार जस्ता क्षेत्रमा स्वदेशी एआई प्रणाली विकासमा लगानी केन्द्रित गर्ने लक्ष्य राखेको छ 9।
- स्वास्थ्य सेवा
स्वास्थ्य सेवाको पहुँच र गुणस्तर सुधार गर्न एआई एक शक्तिशाली उपकरण साबित हुन सक्छ। विशेष गरी दुर्गम क्षेत्रहरूमा, जहाँ विशेषज्ञ चिकित्सक र आधुनिक स्वास्थ्य पूर्वाधारको कमी छ, एआईले रोग निदान, उपचार योजना निर्माण, र स्वास्थ्य परामर्शमा महत्वपूर्ण सहयोग पुर्याउन सक्छ 9। एआई-संचालित निदान उपकरणहरूले मेडिकल छविहरू (एक्स-रे, एमआरआई, सिटी स्क्यान) को विश्लेषण गरेर क्षयरोग, क्यान्सर, औलो जस्ता रोगहरूको छिटो र सही पहिचान गर्न मद्दत गर्दछन् 27। भारतको Qure.ai जस्ता कम्पनीहरूले विकास गरेको एआई प्रविधि नेपालको सगरमाथा क्षेत्र जस्ता दुर्गम स्थानहरूमा क्षयरोग निदानमा प्रयोग भइरहेको छ, जसले परीक्षण परिणामका लागि लामो समय कुर्नुपर्ने बाध्यतालाई कम गरेको छ 27।
टेलिमेडिसिन र मोबाइल स्वास्थ्य (mHealth) एपहरू मार्फत एआईले दुर्गम क्षेत्रका बिरामीहरूलाई विशेषज्ञ डाक्टरहरूसँग जोड्न र स्वास्थ्य परामर्श प्रदान गर्न सहज बनाएको छ 2। नेपालको नेशनल प्याथ ल्याबमा जडान गरिएको नेक्स्ट जेनेरेसन सिक्वेन्सिङ (NGS) मेसिनले आनुवंशिक परीक्षण र व्यक्तिगतकृत औषधिको विकासमा नयाँ सम्भावनाहरू खोलेको छ, जसमा एआईले महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ 27। राष्ट्रिय एआई नीतिले पनि स्वास्थ्य सेवाको पहुँच र गुणस्तर बढाउन एआईको प्रयोगलाई प्रोत्साहन गर्ने उल्लेख गरेको छ 9।
- शिक्षा
शिक्षा क्षेत्रमा एआईले सिकाइ प्रक्रियालाई थप व्यक्तिगत, अन्तरक्रियात्मक, र प्रभावकारी बनाउन मद्दत गर्न सक्छ 4। एआई एल्गोरिदमले विद्यार्थीहरूको सिकाइ शैली, क्षमता, र कमजोरीहरूको विश्लेषण गरेर उनीहरूको आवश्यकताअनुसार शैक्षिक सामग्री र अभ्यासहरू प्रदान गर्न सक्छ 22। यसले शिक्षकहरूलाई स्वचालित ग्रेडिङ, शैक्षिक सामग्री निर्माण, र प्रशासनिक कार्यहरूमा सहयोग गरेर उनीहरूको समय बचत गर्न र शिक्षणमा थप ध्यान केन्द्रित गर्न मद्दत गर्दछ 4।
युनेस्को जस्ता अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरूले नेपालको शिक्षा क्षेत्रमा एआई एकीकरणका लागि परामर्श र सहयोग प्रदान गरिरहेका छन् 31। यसले विद्यार्थीहरूलाई भविष्यको प्रविधि-मैत्री विश्वका लागि तयार पार्न र ज्ञानमा पहुँचको असमानतालाई कम गर्न मद्दत गर्ने अपेक्षा गरिएको छ 31। यद्यपि, शिक्षामा एआईको सफल कार्यान्वयनका लागि डेटाको गुणस्तर, प्रयोगकर्ता (शिक्षक र विद्यार्थी) को प्राविधिक क्षमता, र एआई नैतिकता जस्ता चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्नु आवश्यक छ 31। राष्ट्रिय एआई नीतिले व्यक्तिगत सिकाइ प्रणाली र अनुकूलन सिकाइ विधिको विकासको लागि एआई-आधारित प्रणालीको विकास गर्ने लक्ष्य राखेको छ 9।
- वित्तीय क्षेत्र
नेपालको वित्तीय क्षेत्रमा एआईले दक्षता वृद्धि, जोखिम न्यूनीकरण, र ग्राहक सेवा सुधारमा महत्वपूर्ण योगदान पुर्याउन सक्छ 9। एआई-संचालित प्रणालीहरूले ठगी पत्ता लगाउन, ऋण आवेदनहरूको मूल्याङ्कन गर्न, क्रेडिट जोखिमको विश्लेषण गर्न, र स्वचालित ग्राहक सेवा (च्याटबट मार्फत) प्रदान गर्न मद्दत गर्दछन् 33। मोबाइल बैंकिङ र डिजिटल भुक्तानी प्रणालीको बढ्दो प्रयोगसँगै, एआई-आधारित व्यक्तिगत वित्तीय सल्लाह र उत्पादनहरूको माग पनि बढिरहेको छ 33।
एआईले ठूलो मात्रामा वित्तीय डेटाको विश्लेषण गरेर बजारको प्रवृत्ति अनुमान गर्न र लगानी रणनीतिहरू बनाउन पनि सहयोग पुर्याउन सक्छ 33। नेपाल राष्ट्र बैंकको तथ्याङ्कअनुसार वाणिज्य बैंकहरूको खराब कर्जा (NPL) अनुपात बढेको सन्दर्भमा 35, एआई-आधारित जोखिम मूल्याङ्कन मोडेलहरूले यस्तो जोखिम कम गर्न मद्दत गर्न सक्छन्। यद्यपि, नियामक अस्पष्टता, डेटा सुरक्षाको चिन्ता, र एआईमा दक्ष जनशक्तिको अभाव नेपालको वित्तीय क्षेत्रमा एआई अंगीकारका प्रमुख चुनौतीहरू हुन् 33।
- पर्यटन
पर्यटन नेपालको अर्थतन्त्रको एक महत्वपूर्ण आधार हो, र एआईले यस क्षेत्रलाई थप आकर्षक, सुरक्षित, र दिगो बनाउन मद्दत गर्न सक्छ 9। एआई-संचालित प्लेटफर्महरूले पर्यटकहरूलाई उनीहरूको रुचि र बजेटअनुसार भ्रमण योजना बनाउन, भर्चुअल टुर गाइडको रूपमा जानकारी प्रदान गर्न, र व्यक्तिगतकृत अनुभवहरू सिर्जना गर्न सहयोग गर्न सक्छन् 9। यसका अतिरिक्त, एआईले पर्यटकीय स्थलहरूको भीड व्यवस्थापन, सुरक्षा अनुगमन, र प्राकृतिक सौन्दर्य तथा सांस्कृतिक सम्पदाको संरक्षणमा पनि भूमिका खेल्न सक्छ 36। राष्ट्रिय एआई नीतिले भ्रमण योजना, भर्चुअल टुर गाइड, थ्रीडी मोडलिङ, र पर्यटक सुरक्षा जस्ता क्षेत्रमा एआईको प्रयोग गरी पर्यटक अनुभव सुधार गर्ने लक्ष्य राखेको छ 9।
- उत्पादन तथा उद्योग
उत्पादन तथा उद्योग क्षेत्रमा एआई र स्वचालनले उत्पादकत्व वृद्धि, लागत न्यूनीकरण, र गुणस्तर सुधारमा ठूलो प्रभाव पार्न सक्छ 2। एआई-संचालित रोबोटहरूले उत्पादन लाइनहरूमा दोहोरिने र खतरनाक कार्यहरू गर्न सक्छन्, जसले मानवीय त्रुटि कम गर्छ र कामदारहरूको सुरक्षा बढाउँछ 22। एआईले आपूर्ति श्रृंखला व्यवस्थापन, मागको पूर्वानुमान, र मर्मतसम्भार तालिकालाई अनुकूलन गरेर समग्र दक्षता बढाउन मद्दत गर्दछ 22। यसले उत्पादन लागत घटाएर वस्तुहरूको बजार मूल्यलाई प्रतिस्पर्धी बनाउन र महँगी कम गर्न पनि योगदान पुर्याउन सक्छ 22। यद्यपि, उत्पादन क्षेत्रमा एआईको व्यापक प्रयोगले परम्परागत रोजगारीमा पार्ने असर एक चिन्ताको विषय हो, जसलाई उचित नीति र पुनः सीप विकास कार्यक्रमहरू मार्फत सम्बोधन गर्नुपर्छ 38।
- अन्य सम्भावित क्षेत्रहरू
माथि उल्लिखित क्षेत्रहरूका अतिरिक्त, एआईले सार्वजनिक सेवा प्रवाह, यातायात व्यवस्थापन, र साइबर सुरक्षा जस्ता अन्य क्षेत्रहरूमा पनि महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ। सार्वजनिक सेवा प्रवाहमा एआईको प्रयोगले पारदर्शिता बढाउन, नागरिकका गुनासाहरूलाई छिटो सम्बोधन गर्न, र सरकारी सेवाहरूलाई थप सहज र पहुँचयोग्य बनाउन मद्दत गर्दछ 9। यातायात क्षेत्रमा, एआईले स्मार्ट ट्राफिक व्यवस्थापन प्रणाली, पार्किङ व्यवस्थापन, र सार्वजनिक यातायातको रुट अप्टिमाइजेसनमा सहयोग पुर्याउन सक्छ 9। साइबर सुरक्षाको क्षेत्रमा, एआईले अनलाइन खतराहरू, मालवेयर, र फिसिङ आक्रमणहरूको पहिचान र रोकथाममा मद्दत गर्न सक्छ 22।
तालिका २: नेपालका विभिन्न क्षेत्रमा एआईका प्रयोग र सम्भावित प्रभाव
| क्षेत्र | एआई का वर्तमान/सम्भावित प्रयोगहरू | अपेक्षित लाभ/अवसर | मुख्य चुनौतीहरू | स्रोत |
| कृषि | बाली व्यवस्थापन, मौसम पूर्वानुमान, माटो विश्लेषण, स्मार्ट सिँचाइ, कीट नियन्त्रण, च्याटजीपीटी/डीपसीकद्वारा सल्लाह, ड्रोन/स्याटेलाइटबाट अनुगमन | उत्पादन वृद्धि, स्रोतको उचित प्रयोग, जोखिम न्यूनीकरण, लागत बचत, दिगो कृषि | पूर्वाधारको कमी, किसानको डिजिटल साक्षरता, स्थानीय डेटाको अभाव, प्रारम्भिक लगानी | 9 |
| स्वास्थ्य सेवा | रोग निदान (क्षयरोग, क्यान्सर), मेडिकल छवि विश्लेषण, टेलिमेडिसिन, औषधि खोज, व्यक्तिगत उपचार योजना, NGS डेटा विश्लेषण | छिटो र सही निदान, दुर्गम क्षेत्रमा स्वास्थ्य पहुँच, उपचार प्रभावकारितामा वृद्धि, लागत न्यूनीकरण | डेटा गोपनीयता र सुरक्षा, दक्ष स्वास्थ्यकर्मीको अभाव, पूर्वाधार र प्रविधि लागत, नैतिक प्रश्नहरू | 26 |
| शिक्षा | व्यक्तिगत सिकाइ, स्वचालित ग्रेडिङ, शैक्षिक सामग्री निर्माण, प्रशासनिक स्वचालन, भर्चुअल कक्षा, भाषा अनुवाद | सिकाइ प्रभावकारितामा सुधार, शिक्षकहरूको कार्यभार कम, ज्ञानमा समान पहुँच, नवीन शिक्षण विधि | डेटा गुणस्तर, शिक्षक/विद्यार्थीको प्राविधिक क्षमता, एआई नैतिकता, पाठ्यक्रममा एकीकरण, पूर्वाधार | 9 |
| वित्तीय क्षेत्र | ठगी पत्ता लगाउने, ऋण स्वीकृति, च्याटबटद्वारा ग्राहक सेवा, जोखिम मूल्याङ्कन, एल्गोरिथमिक ट्रेडिङ, व्यक्तिगत वित्तीय योजना | परिचालन दक्षता, ग्राहक सन्तुष्टिमा वृद्धि, जोखिम न्यूनीकरण, नयाँ वित्तीय उत्पादन/सेवा | नियामक अस्पष्टता, डेटा सुरक्षा र गोपनीयता, दक्ष जनशक्तिको अभाव, साइबर सुरक्षा जोखिम | 33 |
| पर्यटन | भ्रमण योजना, भर्चुअल टुर गाइड, पर्यटक सुरक्षा, सम्पदाको थ्रीडी मोडलिङ, दिगो पर्यटन अभ्यास | पर्यटक अनुभवमा सुधार, सुरक्षा वृद्धि, नयाँ पर्यटकीय आकर्षण, कुशल व्यवस्थापन | पूर्वाधार, स्थानीय सामग्रीको डिजिटलाइजेसन, दक्ष जनशक्ति, अन्तर्राष्ट्रिय बजारसँग प्रतिस्पर्धा | 9 |
| उत्पादन तथा उद्योग | उत्पादन प्रक्रियामा स्वचालन, गुणस्तर नियन्त्रण, आपूर्ति श्रृंखला व्यवस्थापन, पूर्वानुमानित मर्मतसम्भार, रोबोटिक्स | उत्पादकत्व वृद्धि, लागत न्यूनीकरण, मानवीय त्रुटि कम, कार्यस्थल सुरक्षा, प्रतिस्पर्धात्मक क्षमतामा वृद्धि | उच्च प्रारम्भिक लगानी, दक्ष प्राविधिकको अभाव, रोजगारी विस्थापनको चिन्ता, साना उद्योगको पहुँच | 2 |
| सार्वजनिक सेवा | सरकारी प्रक्रिया स्वचालन, नागरिक गुनासो सम्बोधन, पारदर्शिता वृद्धि, ई-गभर्नेन्स | सेवा प्रवाहमा दक्षता, भ्रष्टाचार न्यूनीकरण, नागरिक सन्तुष्टि, स्रोतको उचित परिचालन | डेटा एकीकरण र सुरक्षा, कर्मचारीको क्षमता विकास, नीतिगत स्पष्टता, नागरिकको डिजिटल साक्षरता | 9 |
यो तालिकाले स्पष्ट पार्छ कि एआईको सम्भावना हरेक क्षेत्रमा छ, तर त्यसलाई वास्तविकतामा बदल्नका लागि क्षेत्रगत चुनौतीहरूलाई सम्बोधन गर्दै लक्षित रणनीतिहरू बनाउनु आवश्यक छ। वित्तीय क्षेत्र र सूचना प्रविधिमा एआई को प्रयोग केही हदसम्म अगाडि बढेको देखिए पनि 4, कृषि र उत्पादन जस्ता परम्परागत र ठूलो जनसङ्ख्या आश्रित क्षेत्रमा यसको सम्भावना अधिक भए तापनि प्रयोग र पूर्वाधार विकास सुस्त छ। राष्ट्रिय एआई नीतिले यी क्षेत्रहरूलाई प्राथमिकता दिएको छ 9, तर वास्तविक कार्यान्वयन र लगानी नै निर्णायक हुनेछ।
सबै प्रमुख क्षेत्रहरूमा एआईको प्रभावकारिता गुणस्तरीय र सान्दर्भिक डेटामा निर्भर गर्दछ 23। स्वास्थ्य सेवामा बिरामीको आनुवंशिक डेटा 27, कृषिमा स्थानीय मौसम र माटोको डेटा 23, र वित्तीय क्षेत्रमा ग्राहकको व्यवहारसम्बन्धी डेटा एआई मोडेलहरूलाई तालिम दिन र सान्दर्भिक बनाउन महत्वपूर्ण हुन्छन्। नेपालको आफ्नै विशिष्ट डेटासेटहरू निर्माण गर्नु र स्थानीय आवश्यकताअनुसार एआई मोडेलहरू विकास गर्नु चुनौतीपूर्ण तर अत्यावश्यक छ 24। विदेशी मोडेलहरूमाथिको अत्यधिक निर्भरताले पूर्वाग्रह र असान्दर्भिकताको जोखिम बढाउन सक्छ 11। राष्ट्रिय एआई नीतिले डेटा इकोसिस्टम निर्माणको कुरा गरे पनि 9, यसको सफल कार्यान्वयन जटिल प्रक्रिया हो।
४. एआई र रोजगारी: नेपालको सन्दर्भमा बहस
आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको विस्तारसँगै विश्वव्यापी रूपमा रोजगारी बजारमा यसले पार्ने प्रभावबारे गहन बहस भइरहेको छ। नेपाल पनि यो बहसबाट अछुतो छैन। एआईले एकातिर परम्परागत रोजगारीका अवसरहरू खोस्ने जोखिम सिर्जना गरेको छ भने अर्कोतिर नयाँ प्रकारका रोजगारीका सम्भावनाहरू पनि खोलेको छ।
रोजगारी कटौतीको जोखिम
स्वचालनले परम्परागत भूमिकाहरूमा पार्ने असर: एआईको प्रमुख क्षमता भनेको दोहोरिने (repetitive) र नियमित (routine) प्रकृतिका कार्यहरूलाई स्वचालित गर्नु हो। यसले गर्दा त्यस्ता कार्यहरूमा संलग्न मानव जनशक्ति विस्थापित हुन सक्ने गम्भीर जोखिम छ 38। अन्तर्राष्ट्रिय मुद्रा कोष (आईएमएफ) को एक प्रतिवेदनले विश्वव्यापी रूपमा करिब ४० प्रतिशत रोजगारीलाई एआईले कुनै न कुनै रूपमा असर पार्न सक्ने चेतावनी दिएको छ, जसमा उच्च दक्ष मानिने कामहरू पनि पर्दछन् 42। यो तथ्याङ्कले एआईको प्रभाव कति व्यापक हुन सक्छ भन्ने सङ्केत गर्दछ।
विशेष गरी आईटी, बैंकिङ, रचनात्मक कार्य, डेटा इन्ट्री, र ग्राहक सेवामा देखिएका प्रभावहरू:
- आईटी क्षेत्र: नेपालको सूचना प्रविधि (आईटी) क्षेत्रमा एआईको प्रभाव देखिन थालिसकेको छ। कम्प्युटर एसोसिएसन नेपाल महासंघ (क्यान महासंघ) का अनुसार, नेपालका केही ठूला सफ्टवेयर कम्पनीहरूमा एआई उपकरणहरूको प्रयोगका कारण ३० प्रतिशतसम्म रोजगारी कटौती भएको पाइएको छ। पहिले धेरै जना मानव प्रोग्रामरहरूले गर्ने कोडिङ जस्ता कामहरू अहिले एआई टुल्सले तुलनात्मक रूपमा निकै कम लागतमा गरिदिने भएकाले यस्तो अवस्था आएको हो 42।
- बैंकिङ क्षेत्र: बैंकिङ क्षेत्रमा पनि एआईले रोजगारीमा असर पार्न थालेको छ। विशेषगरी डाटा कस्टुमाइज गर्ने र ग्राहक सेवा जस्ता कार्यहरूमा १० प्रतिशतसम्म रोजगारी कटौती भएको अनुमान गरिएको छ 42। एआई-संचालित च्याटबटहरूले चौबीसै घण्टा ग्राहकहरूको जिज्ञासा सम्बोधन गर्न सक्ने भएकाले परम्परागत ग्राहक सेवा प्रतिनिधिहरूको आवश्यकता कम हुँदै जान सक्छ 33।
- रचनात्मक क्षेत्र: चित्रकला, ग्राफिक डिजाइन, र लेखन जस्ता रचनात्मक कार्यहरूमा पनि एआईको प्रवेशले कलाकार र सिर्जनशील पेशेवरहरूको रोजगारीमा चुनौती थपिएको छ। एआईले सहजै चित्र, डिजाइन, र लेखहरू तयार पार्न सक्ने भएपछि मानव कलाकारहरूको माग घट्न सक्ने चिन्ता व्यक्त गरिएको छ 42।
- डेटा इन्ट्री: डेटा इन्ट्री जस्ता अत्यधिक दोहोरिने प्रकृतिका कार्यहरू एआई र रोबोटिक प्रोसेस अटोमेसन (RPA) प्रविधिहरूद्वारा सजिलै स्वचालित गर्न सकिन्छ। यसले विशेषगरी बिजनेस प्रोसेस आउटसोर्सिङ (BPO) क्षेत्रमा काम गर्ने जनशक्तिलाई असर पार्न सक्छ 43। नेपालमा ७५ प्रतिशत व्यवसायहरू डिजिटल अपरेसनतर्फ उन्मुख भइरहेको सन्दर्भमा 48, यस्ता कार्यहरूमा स्वचालनको प्रयोग बढ्ने निश्चित छ।
- ग्राहक सेवा: एआई च्याटबटहरूले ग्राहकहरूको सामान्य प्रश्नहरूको उत्तर दिन, जानकारी प्रदान गर्न, र समस्या समाधानमा सहयोग गर्न सक्ने भएकाले परम्परागत कल सेन्टर र ग्राहक सेवा विभागहरूमा मानव कर्मचारीको आवश्यकता घट्न सक्ने देखिन्छ 46।
उत्पादन क्षेत्रमा रोजगारीमा पर्ने असर: उत्पादन तथा उद्योग क्षेत्रमा एआई र रोबोटिक्सको प्रयोगले उत्पादन लाइनहरूमा मानवीय श्रमलाई प्रतिस्थापन गर्ने उच्च सम्भावना छ। यसले विशेषगरी 'ब्लु-कलर' अर्थात् शारीरिक श्रम गर्ने कामदारहरूको रोजगारीमा नकारात्मक असर पार्न सक्छ 2। एआई-संचालित मेसिनहरूले चौबीसै घण्टा, बिना थकान र उच्च सटीकताका साथ काम गर्न सक्ने भएकाले कम्पनीहरूका लागि यो आकर्षक विकल्प हुन सक्छ। यसले श्रम लागत घटाउन मद्दत गरे पनि बेरोजगारीको समस्या बढाउन सक्ने जोखिम रहन्छ।
नयाँ रोजगारीका अवसरहरूको सिर्जना
एआईले रोजगारी कटौतीको जोखिम मात्र नभई नयाँ र भिन्न प्रकारका रोजगारीका अवसरहरू पनि सिर्जना गर्नेछ। प्रविधिको विकाससँगै श्रम बजारको संरचनामा परिवर्तन आउनु स्वाभाविक प्रक्रिया हो।
* **एआई-सम्बन्धित नयाँ भूमिकाहरू:** एआई प्रविधिको विकास, कार्यान्वयन, व्यवस्थापन, र मर्मतसम्भारका लागि नयाँ र उच्च-दक्ष पेशेवरहरूको माग बढ्नेछ। डेटा वैज्ञानिक, मेसिन लर्निङ इन्जिनियर, एआई विशेषज्ञ, एआई अनुसन्धानकर्ता, एआई कन्सल्टेन्ट, र एआई प्रोडक्ट म्यानेजर जस्ता भूमिकाहरू प्रमुख रूपमा देखा पर्नेछन् [2, 7, 48, 49, 50]। यी भूमिकाहरूका लागि पाइथन, आर, टेन्सरफ्लो, पाइर्टोच जस्ता प्राविधिक सीपहरूका साथै समस्या समाधान, आलोचनात्मक सोच, र विश्लेषणात्मक क्षमता जस्ता नरम सीपहरूको आवश्यकता पर्नेछ [48, 51]। एआईको नैतिक प्रयोग र नियमनको महत्त्व बढ्दै जाँदा एआई एथिक्स अफिसर जस्ता नयाँ भूमिकाहरू पनि सिर्जना हुन सक्छन्, जसका लागि एआई नैतिकता, नीति विकास, र जोखिम मूल्याङ्कन जस्ता विशिष्ट सीपहरू आवश्यक पर्नेछन् [52]। नेपालमा यस्ता पदहरूको तलब आकर्षक हुने सम्भावना छ। उदाहरणका लागि, एक एआई इन्जिनियरको सुरुवाती मासिक तलब रु. ७०,००० सम्म हुन सक्छ [50], र एक एआई एथिक्स अफिसरको औसत वार्षिक तलब $२०,९२५ (अमेरिकी डलर) सम्म हुन सक्ने अनुमान छ [52]।
* **एआईले बढाउने उत्पादकत्व र त्यसबाट सिर्जित आर्थिक गतिविधिले ल्याउने अवसर:** एआईको प्रयोगले विभिन्न उद्योगहरूको उत्पादकत्वमा उल्लेख्य वृद्धि ल्याउन सक्छ। एक अध्ययनले एआईले कुल गार्हस्थ्य उत्पादन (GDP) मा १४ प्रतिशतसम्म वृद्धि गर्न सक्ने देखाएको छ [4, 11]। उत्पादकत्व वृद्धिले आर्थिक गतिविधिलाई प्रोत्साहन गर्छ, जसले गर्दा नयाँ व्यवसायहरू खुल्ने र समग्रमा रोजगारीका अवसरहरू बढ्ने सम्भावना हुन्छ। फ्रान्समा गरिएको एक अध्ययनले एआई अपनाउने फर्महरूमा रोजगारी र बिक्री दुवै बढेको देखाएको छ [6]। यसले के सङ्केत गर्छ भने एआईको उत्पादकत्व प्रभाव यसको विस्थापन प्रभावभन्दा बलियो हुन सक्छ। एआईले डेटा विश्लेषण, एआई अनुसन्धान तथा विकास, र रोबोटिक्स जस्ता नयाँ उद्योगहरू सिर्जना गरेर आर्थिक वृद्धि र रोजगारी सिर्जनामा मद्दत गर्न सक्छ [2, 39, 40, 53]। नेपालको सन्दर्भमा, एआईले कृषि, शिक्षा, र स्वास्थ्य जस्ता महत्वपूर्ण क्षेत्रहरूमा उत्पादकत्व बढाएर र नयाँ सेवाहरू सिर्जना गरेर आर्थिक अवसरहरू प्रदान गर्न सक्छ [7, 40]।
तालिका ३: नेपालमा एआई सम्बन्धी रोजगारीका नयाँ अवसर र आवश्यक सीपहरू
| सम्भावित नयाँ पदहरू | आवश्यक मुख्य प्राविधिक सीपहरू | आवश्यक नरम सीपहरू | सम्भावित तलब दायरा (मासिक/वार्षिक) | स्रोत |
| डेटा वैज्ञानिक (Data Scientist) | पाइथन, आर, मेसिन लर्निङ, तथ्याङ्कशास्त्र, डेटा भिजुअलाइजेसन, बिग डेटा प्रविधि | समस्या समाधान, आलोचनात्मक सोच, विश्लेषणात्मक क्षमता, सञ्चार | रु. ८०,००० - रु. २,००,००० (अनुभव अनुसार) | 48 |
| मेसिन लर्निङ इन्जिनियर (Machine Learning Engineer) | पाइथन, जाभा, स्कला, मेसिन लर्निङ एल्गोरिदम, डीप लर्निङ फ्रेमवर्क (TensorFlow, PyTorch), NLP | समस्या समाधान, तार्किक सोच, अनुसन्धान कौशल, टिमवर्क | रु. ७०,००० - रु. १,८०,००० (अनुभव अनुसार) | 48 |
| एआई विशेषज्ञ/कन्सल्ट्यान्ट (AI Specialist/Consultant) | एआई मोडेल विकास, क्लाउड कम्प्युटिङ, विभिन्न एआई उपकरण र प्लेटफर्मको ज्ञान, डेटा विश्लेषण | रणनीतिक सोच, सञ्चार, ग्राहक व्यवस्थापन, परियोजना व्यवस्थापन | रु. १,००,००० - रु. ३,००,००० (अनुभव र परियोजना अनुसार) | 49 |
| एआई अनुसन्धानकर्ता (AI Researcher) | उन्नत गणित, एल्गोरिदम विकास, प्रयोगात्मक डिजाइन, वैज्ञानिक लेखन | नवीन सोच, धैर्य, विश्लेषणात्मक क्षमता, प्रस्तुतीकरण | विश्वविद्यालय/अनुसन्धान संस्थाको मापदण्ड अनुसार | 49 |
| एआई एथिक्स अफिसर (AI Ethics Officer) | एआई नैतिकता, नीति विकास, जोखिम मूल्याङ्कन, कानुनी ज्ञान, डेटा गभर्नेन्स | निष्पक्षता, आलोचनात्मक सोच, सञ्चार, मध्यस्थता | वार्षिक $१२,५५५ - $३७,६६५ (अमेरिकी डलर, अनुभव अनुसार) | 52 |
| एआई प्रोडक्ट म्यानेजर (AI Product Manager) | एआई प्रविधि ज्ञान, बजार विश्लेषण, उत्पादन विकास प्रक्रिया, प्रयोगकर्ता अनुभव (UX) डिजाइन | नेतृत्व क्षमता, सञ्चार, रणनीतिक योजना, निर्णय क्षमता | रु. १,२०,००० - रु. २,५०,००० (अनुभव अनुसार) | 49 |
| डेटा एनोटेटर/एआई ट्रेनर (Data Annotator/AI Trainer) | आधारभूत कम्प्युटर ज्ञान, विस्तृत ध्यान, डेटा लेबलिङ उपकरणको ज्ञान | लगनशीलता, सूक्ष्म निरीक्षण क्षमता | तुलनात्मक रूपमा कम, तर अनुभव र परियोजना अनुसार फरक | 7 |
यो तालिकाले एआईले रोजगारी खोस्ने मात्र नभई नयाँ र आकर्षक अवसरहरू पनि सिर्जना गर्छ भन्ने कुरालाई ठोस रूपमा प्रस्तुत गर्दछ। यसले युवाहरू, शैक्षिक संस्थाहरू, र नीति निर्माताहरूलाई भविष्यको श्रम बजारका लागि कस्ता सीपहरू आवश्यक पर्छन् भन्ने बारे मार्गदर्शन प्रदान गर्दछ। तलबको सम्भावित दायराले यी नयाँ भूमिकाहरूको आर्थिक आकर्षणलाई पनि दर्शाउँछ, जसले गर्दा व्यक्तिहरूलाई यी क्षेत्रमा सीप विकास गर्न प्रोत्साहन मिल्न सक्छ।
समग्रमा, एआईले नेपालको रोजगारी बजारमा संरचनात्मक परिवर्तन ल्याउने निश्चित छ। केही परम्परागत कामहरू विस्थापित हुनेछन् भने नयाँ, उच्च-सीपयुक्त र फरक प्रकृतिका कामहरू सिर्जना हुनेछन् 7। यो परिवर्तनलाई 'पूर्ण विस्थापन' को रूपमा मात्र नहेरी 'रूपान्तरण' को रूपमा बुझ्नुपर्छ। चुनौती भनेको यो संक्रमणकाललाई कसरी सहज र प्रभावकारी रूपमा व्यवस्थापन गर्ने र सम्पूर्ण कार्यबललाई नयाँ सीपहरूले सुसज्जित गरी भविष्यका लागि तयार पार्ने भन्ने हो। एआईले उच्च-दक्ष कामदारहरूको माग बढाउने र कम-दक्ष कामदारहरूको माग घटाउने प्रवृत्तिले सीप-पक्षपाती प्राविधिक परिवर्तन (Skill-Biased Technological Change) को सङ्केत गर्दछ। यदि शिक्षा, तालिम, र सामाजिक सुरक्षा जस्ता नीतिगत हस्तक्षेपहरू मार्फत यसलाई सम्बोधन गरिएन भने, यसले ज्याला असमानता बढाउन र समाजमा आर्थिक विभाजनलाई अझ गहिरो बनाउन सक्छ 54।
५. नेपालमा एआई विकास र रोजगारीका चुनौतीहरू
नेपालमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको विकास र यसले रोजगारीमा पार्ने प्रभावको सन्दर्भमा विभिन्न चुनौतीहरू विद्यमान छन्। यी चुनौतीहरूलाई सम्बोधन नगरी एआईको पूर्ण क्षमता उपयोग गर्न र यसबाट सिर्जित अवसरहरूको लाभ उठाउन कठिन हुनेछ।
- पूर्वाधारको कमी
एआई प्रविधिको विकास र प्रयोगका लागि बलियो डिजिटल पूर्वाधार अत्यावश्यक हुन्छ। तर, नेपालमा सीमित डिजिटल पूर्वाधार, विशेषगरी ग्रामीण क्षेत्रहरूमा भरपर्दो र उच्च गतिको इन्टरनेट कनेक्टिभिटीको अभाव, र अपर्याप्त कम्प्युटिङ शक्ति (जस्तै, उच्च प्रदर्शन गर्ने सर्भर, डेटा भण्डारण क्षमता) प्रमुख चुनौतीका रूपमा रहेका छन् 4। राष्ट्रिय एआई नीति २०८१ ले पूर्वाधार विकासको महत्त्वलाई स्वीकार गर्दै क्लाउड कम्प्युटिङ प्लेटफर्म र राष्ट्रिय एआई डेटाबेसहरू सिर्जना गर्ने कुरा उल्लेख गरे पनि 9, यसका लागि आवश्यक पर्ने ठूलो लगानी र स्पष्ट कार्यान्वयन योजनाको अभाव खट्किएको छ 4। कमजोर पूर्वाधारले गर्दा एआई अनुसन्धान, ठूला डेटासेटहरूको प्रशोधन, र एआई-आधारित सेवाहरूको विस्तारमा बाधा पुगेको छ।
- दक्ष जनशक्तिको अभाव र सीप विकासको आवश्यकता
एआई र डेटा विज्ञान जस्ता क्षेत्रमा काम गर्न सक्ने दक्ष पेशेवरहरूको नेपालमा चरम अभाव छ 2। वर्तमान शिक्षा प्रणालीले उद्योगको मागअनुसार एआई-सम्बन्धित सीपहरू भएका जनशक्ति उत्पादन गर्न सकिरहेको छैन 38। एआई प्रविधि द्रुत गतिमा परिवर्तन भइरहेको सन्दर्भमा, अवस्थित कार्यबललाई पुनः सीप विकास (reskilling) र सीप स्तरोन्नति (upskilling) गर्ने कार्यक्रमहरूको पनि अपर्याप्तता छ 43। यसले गर्दा एआईले सिर्जना गर्न सक्ने नयाँ रोजगारीका अवसरहरूबाट नेपाली युवाहरू वञ्चित हुन सक्ने र विदेशी दक्ष जनशक्तिमाथिको निर्भरता बढ्न सक्ने जोखिम छ।
- डेटा उपलब्धता, गुणस्तर, र डेटा गभर्नेन्सको समस्या
एआई मोडेलहरूलाई तालिम दिन र प्रभावकारी बनाउन ठूलो मात्रामा गुणस्तरीय र सान्दर्भिक डेटा आवश्यक पर्दछ। नेपालमा यस्तो स्थानीय डेटाको उपलब्धता, सङ्कलन, र व्यवस्थापनमा कठिनाइ छ 4। भएका डेटाहरू पनि प्रायः खण्डित, असंगत, र एआई प्रशोधनका लागि अनुपयुक्त हुन सक्छन्। यसका साथै, नेपालको विद्यमान डेटा शासन कानून, जस्तै विद्युतीय कारोबार ऐन २०६३, पुरानो भइसकेको छ र यसले एआई युगका नयाँ गोपनीयता र सुरक्षा चिन्ताहरूलाई पूर्ण रूपमा सम्बोधन गर्न सक्दैन 4। डेटा सुरक्षा, गोपनीयता, र सीमापार डेटा प्रवाहसम्बन्धी स्पष्ट र आधुनिक नीतिको अभावले एआई विकासमा अनिश्चितता र जोखिम बढाएको छ 34।
- लगानी र अनुसन्धान तथा विकास (R&D) मा कमी
एआई जस्तो नवीनतम प्रविधिको अनुसन्धान, विकास, र अंगीकारका लागि पर्याप्त लगानी अपरिहार्य छ। तर, नेपालमा एआई अनुसन्धान र विकास (R&D) मा सरकारी तथा निजी क्षेत्र दुवैबाट हुने लगानी अत्यन्त न्यून छ 4। नेपालले आफ्नो कुल गार्हस्थ्य उत्पादनको १ प्रतिशतभन्दा भी कम रकम अनुसन्धान तथा विकासमा खर्च गर्ने गरेको तथ्याङ्कले यस क्षेत्रप्रतिको उदासीनतालाई देखाउँछ 56। एआई स्टार्टअपहरू र अनुसन्धान संस्थाहरूका लागि आवश्यक पर्ने कोष, अनुदान, र अन्य प्रोत्साहनहरूको पनि अभाव छ 4। यसले गर्दा स्वदेशी एआई नवप्रवर्तनले गति लिन सकेको छैन।
- एआई सम्बन्धी जनचेतनाको कमी
एआईका सम्भावित फाइदाहरू, यसले ल्याउन सक्ने परिवर्तनहरू, र यससँग सम्बन्धित जोखिमहरूबारे आम नेपाली जनता, व्यवसायीहरू, र नीति निर्माताहरूमा समेत पर्याप्त जनचेतनाको कमी देखिन्छ 2। एआईलाई अझै पनि रहस्यमय वा पहुँचभन्दा बाहिरको प्रविधिको रूपमा हेर्ने गरिन्छ। कतिपय अवस्थामा, एआईको प्रयोगलाई नकारात्मक रूपमा (जस्तै, च्याटजीपीटीको प्रयोगलाई धोकाको रूपमा) लिने प्रवृत्ति पनि छ 61। जनचेतनाको कमीले एआई अंगीकारमा बाधा पुर्याउनुका साथै यसको जिम्मेवार प्रयोग र विकासका लागि आवश्यक सामाजिक बहस र सहभागितालाई पनि सीमित पार्छ।
- नीतिगत कार्यान्वयन र नियामक स्पष्टताको अभाव
नेपाल सरकारले राष्ट्रिय एआई नीति २०८१ को मस्यौदा तयार पारेर सकारात्मक कदम चालेको भए तापनि यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन चुनौतीपूर्ण देखिन्छ। नीतिमा स्पष्ट कार्यान्वयन रोडम्याप, आवश्यक बजेटको व्यवस्था, र जिम्मेवार निकायहरूको किटान जस्ता महत्वपूर्ण पक्षहरूको अभाव छ 4। एआई नियामक प्राधिकरण (AI Regulatory Authority) को स्थापनाको प्रस्ताव गरिएको छ 12, तर यसको संरचना, अधिकार, र कार्यान्वयन क्षमता भविष्यमा कस्तो हुनेछ भन्ने कुराले नीतिको सफलता निर्धारण गर्नेछ। नियामक अस्पष्टताले लगानीकर्ता र विकासकर्ताहरूमा अनिश्चितता सिर्जना गर्दछ।
यी चुनौतीहरू एकअर्कासँग अन्तरसम्बन्धित छन्। उदाहरणका लागि, पूर्वाधारको कमीले डेटा सङ्कलन र प्रशोधनलाई सिधै असर पार्छ, जसले गर्दा दक्ष जनशक्ति विकास र अनुसन्धानमा बाधा पुग्छ। लगानीको अभावले यी सबै समस्यालाई थप जटिल बनाउँछ। तसर्थ, एआई विकासका लागि एक समग्र र समन्वित प्रयासको आवश्यकता छ। नीतिले सार्वजनिक-निजी साझेदारीको कुरा गरे पनि 11, यसका लागि ठोस प्रोत्साहन र प्रभावकारी संयन्त्रको अभाव देखिन्छ। निजी क्षेत्र (जस्तै, एआई स्टार्टअपहरू, एआई एसोसिएसन नेपाल) सक्रिय भए तापनि 4, सरकारी सहयोग र समन्वयको कमीले उनीहरूको पूर्ण क्षमता उपयोग हुन सकेको छैन।
६. एआईको नैतिक र सामाजिक पक्ष
आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको विकास र प्रयोगले प्राविधिक र आर्थिक अवसरहरू मात्र नभई गम्भीर नैतिक र सामाजिक प्रश्नहरू पनि खडा गरेको छ। नेपाल जस्तो विविधतापूर्ण र विकासशील समाजमा यी पक्षहरूलाई सम्बोधन गर्नु अझ महत्वपूर्ण हुन्छ।
- पूर्वाग्रह (Bias) र विभेदको जोखिम
एआई प्रणालीहरू मानिसले सिर्जना गरेको डेटामा आधारित भएर तालिम प्राप्त गर्दछन्। यदि तालिम डेटामा पहिलेदेखि नै कुनै प्रकारको पूर्वाग्रह (जस्तै, लैंगिक, जातीय, वर्गीय, क्षेत्रीय) छ भने, एआई प्रणालीले त्यही पूर्वाग्रहलाई सिक्ने र त्यसलाई अझ बढावा दिने उच्च जोखिम हुन्छ 11। यसले गर्दा एआई-आधारित निर्णयहरू (जस्तै, रोजगारीका लागि छनोट, ऋण स्वीकृति, वा कानुनी मामिलामा) विभेदपूर्ण हुन सक्छन्। नेपाली भाषाका लागि विकास गरिएका प्राकृतिक भाषा प्रशोधन (NLP) मोडेलहरूमा पनि लैंगिक र राजनीतिक-आर्थिक पूर्वाग्रहहरू देखिएका छन् 62। उदाहरणका लागि, अध्ययनहरूले देखाएका छन् कि केही नेपाली-अंग्रेजी मेसिन अनुवाद प्रणालीहरूले निश्चित पेशाहरूलाई परम्परागत लैंगिक भूमिकाअनुसार जोड्ने वा सम्मानजनक सर्वनाम पुरुष पात्रका लागि बढी प्रयोग गर्ने जस्ता पूर्वाग्रहहरू प्रदर्शन गर्दछन् 62। नेपालको राष्ट्रिय एआई नीति २०८१ को मस्यौदामा पूर्वाग्रहलाई सम्बोधन गर्न विस्तृत नैतिक दिशानिर्देशहरूको कमी रहेको औंल्याइएको छ 59।
- गोपनीयता (Privacy) र डेटा सुरक्षाका सवालहरू
एआई प्रणालीहरूले प्रभावकारी रूपमा काम गर्न ठूलो मात्रामा व्यक्तिगत र संवेदनशील डेटा सङ्कलन र प्रशोधन गर्दछन्। यसले नागरिकहरूको गोपनीयतामाथि गम्भीर खतरा उत्पन्न गर्न सक्छ 2। यदि यस्तो डेटा सुरक्षित रूपमा भण्डारण र प्रयोग गरिएन भने, यो दुरुपयोग हुन सक्ने, ह्याक हुन सक्ने, वा अनधिकृत व्यक्तिहरूको हातमा पर्न सक्ने जोखिम रहन्छ। नेपालमा डेटा संरक्षण ऐन, २०७९ र व्यक्तिगत गोपनीयता ऐन, २०७५ जस्ता कानुनहरू भए तापनि 69, एआई जस्तो नवीनतम प्रविधिले सिर्जना गर्ने जटिल डेटा गोपनीयताका चुनौतीहरूलाई यी कानुनहरूले कसरी सम्बोधन गर्छन् भन्ने विषयमा थप स्पष्टता आवश्यक छ 69। राष्ट्रिय एआई नीतिले डेटा सुरक्षा मापदण्डहरूको पालना र एल्गोरिथमिक पारदर्शिताको आवश्यकतालाई स्वीकार गरेको छ 67, तर यसको कार्यान्वयन पक्ष बलियो हुनुपर्छ।
- साइबर सुरक्षा र एआई
एआई प्रणालीहरू आफैँ पनि साइबर हमला, ह्याकिङ, र गलत सूचना फैलाउने जस्ता दुर्भावनापूर्ण कार्यहरूको निशाना बन्न सक्छन् 4। एआईको दुरुपयोग गरेर अझ परिष्कृत साइबर हमलाहरू गर्न सकिने वा 'डीपफेक' जस्ता प्रविधिमार्फत भ्रम सिर्जना गर्न सकिने जोखिम छ। नेपालको राष्ट्रिय साइबर सुरक्षा नीति, २०८० ले एआईसँग सम्बन्धित पक्षहरूलाई कति समेटेको छ भन्ने कुरा महत्वपूर्ण हुन्छ 4। राष्ट्रिय एआई नीतिमा पनि साइबर सुरक्षा खतराहरूको पहिचान र न्यूनीकरणमा एआईको भूमिकालाई जोड दिनुपर्ने आवश्यकता औंल्याइएको छ 59।
- आय असमानता र डिजिटल विभाजनमा एआईको प्रभाव
एआईले उच्च-दक्ष कामदारहरूको माग बढाउने र कम-दक्ष वा दोहोरिने कार्य गर्ने कामदारहरूलाई विस्थापित गर्ने सम्भावना भएकाले यसले समाजमा आय असमानतालाई थप बढाउन सक्छ 54। यदि एआई प्रविधि र यसबाट सिर्जित अवसरहरूमा सबैको समान पहुँच भएन भने, यसले विद्यमान डिजिटल विभाजनलाई अझ गहिरो बनाउन सक्छ। विशेषगरी नेपाल जस्तो देशमा, जहाँ शहरी र ग्रामीण क्षेत्र, र विभिन्न सामाजिक-आर्थिक समूहहरूबीच प्रविधिमा पहुँचको ठूलो खाडल छ 8, एआईले यो विभाजनलाई 'एआई विभाजन' मा रूपान्तरण गर्न सक्ने जोखिम छ। संयुक्त राष्ट्र विकास कार्यक्रम (यूएनडीपी) को मानव विकास सूचकांक सम्बन्धी प्रतिवेदनले पनि एआईले विकासमा पार्न सक्ने सकारात्मक र नकारात्मक दुवै प्रभावबारे सचेत गराएको छ, र यसको लाभ समान रूपमा वितरण नभएमा असमानता बढ्ने खतरा औंल्याएको छ 54।
- सामाजिक न्याय र पहुँचको सुनिश्चितता
एआई प्रविधिको विकास र प्रयोग सामाजिक न्याय र समानताको सिद्धान्तमा आधारित हुनुपर्छ। यसको लाभ समाजका सबै वर्ग, लिंग, जाति, र क्षेत्रका मानिसहरूमा समान रूपमा पुग्नुपर्छ र यसले कुनै पनि हालतमा विद्यमान असमानता र विभेदलाई बढावा दिनु हुँदैन 68। उदाहरणका लागि, एआईको प्रयोगले न्याय प्रणालीमा दक्षता र शीघ्रता ल्याउन सक्ने भए तापनि यसले मानव विवेक, समानुभूति, र सांस्कृतिक संवेदनशीलतालाई प्रतिस्थापन गर्नु हुँदैन 74। महिला अधिकार र कानुनी साक्षरता अभिवृद्धि जस्ता सामाजिक न्यायका सवालहरूमा एआई र डिजिटल प्रविधिको सकारात्मक प्रयोगको सम्भावना पनि छ 75।
प्रविधिको विकास तीव्र गतिमा भइरहेको छ, तर त्यसलाई डोऱ्याउने नैतिक र नियामक ढाँचाहरू प्रायः पछाडि परिरहेका हुन्छन्। नेपालको सन्दर्भमा, राष्ट्रिय एआई नीतिले नैतिकता र पूर्वाग्रह न्यूनीकरणको कुरा गरे पनि 12, यी जटिल मुद्दाहरूलाई सम्बोधन गर्न ठोस संयन्त्र, विस्तृत दिशानिर्देश, र प्रभावकारी कार्यान्वयन योजनाको अभाव देखिन्छ 11। नेपाली भाषा मोडेलहरूमा पूर्वाग्रह देखिनु 62 ले यो समस्या कति वास्तविक छ भन्ने देखाउँछ। सैद्धान्तिक रूपमा नैतिक पक्षलाई स्वीकार गरिए पनि, यसलाई व्यवहारमा उतार्ने संयन्त्र र प्रतिबद्धता कमजोर हुँदा प्रविधि अगाडि र नियमन पछाडि पर्ने जोखिम बढ्छ, जसले अन्ततः सामाजिक न्याय र समानतामा नकारात्मक असर पार्न सक्छ।
७. भविष्यको मार्गचित्र र सिफारिसहरू
नेपालमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको जिम्मेवार विकास र यसबाट अधिकतम लाभ लिनका लागि एक सुविचारित र बहुआयामिक मार्गचित्रको आवश्यकता छ। यसका लागि कार्यबल तयारी, नीतिगत सुधार, पूर्वाधार विकास, नैतिक ढाँचा निर्माण, अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य, र उद्यमशीलता प्रवर्द्धन जस्ता पक्षहरूमा ध्यान केन्द्रित गर्नुपर्छ।
एआईले ल्याउने परिवर्तनका लागि कार्यबल तयारी
शिक्षा प्रणालीमा सुधार र एआई पाठ्यक्रमको विकास:
एआई युगको मागअनुसार जनशक्ति तयार पार्न नेपालको शिक्षा प्रणालीमा आमूल परिवर्तन आवश्यक छ। विद्यालय तहदेखि विश्वविद्यालय तहसम्मका पाठ्यक्रमहरूमा एआई, डेटा विज्ञान, र प्रोग्रामिङ जस्ता विषयहरूलाई अनिवार्य वा ऐच्छिक रूपमा एकीकृत गर्नुपर्छ 12। त्रिभुवन विश्वविद्यालय 78 र काठमाडौं विश्वविद्यालय 80 जस्ता संस्थाहरूले एआई सम्बन्धी स्नातक र स्नातकोत्तर कार्यक्रमहरू सुरु गरिसकेका छन्; यस्ता प्रयासहरूलाई थप व्यापक र गुणस्तरीय बनाउनुपर्छ। पाठ्यक्रमहरूमा सैद्धान्तिक ज्ञानका साथै एआई-परिष्कृत सिकाइ उपकरण, अग्मेन्टेड रियालिटी, र समस्या-समाधानमा आधारित व्यावहारिक अभ्यासहरू पनि समावेश गरिनुपर्छ 32।
सीप विकास र पुनः सीप विकास (Reskilling/Upskilling) कार्यक्रमहरू:
एआईले परम्परागत रोजगारीको प्रकृतिमा परिवर्तन ल्याउने भएकाले अवस्थित कार्यबललाई नयाँ सीपहरू सिकाउनु (upskilling) र परिवर्तित भूमिकाका लागि तयार पार्नु (reskilling) अत्यन्त महत्वपूर्ण छ। यसका लागि एआई सम्बन्धी प्राविधिक सीपहरू जस्तै पाइथन, आर, टेन्सरफ्लो, मेसिन लर्निङ एल्गोरिदम, र डेटा विश्लेषणका साथै नरम सीपहरू जस्तै आलोचनात्मक सोच, समस्या समाधान, सञ्चार, र अनुकूलनशीलता विकासमा जोड दिनुपर्छ 2। स्किल ट्रेनिङ नेपाल 82, ब्रोडवे इन्फोसिस 81, र कोड आईटी 84 जस्ता निजी क्षेत्रका तालिम प्रदायक संस्थाहरूले सञ्चालन गरिरहेका एआई तालिम कार्यक्रमहरूलाई सरकारी स्तरबाट सहयोग, समन्वय, र गुणस्तर सुनिश्चितताका लागि मान्यता प्रदान गर्न सकिन्छ। माइक्रोसफ्ट एआई स्किल फेस्ट जस्ता राष्ट्रिय स्तरका सीप विकास पहलहरूलाई थप प्रोत्साहन र विस्तार गर्नुपर्छ 85। एआई शिक्षा र तालिममा सार्वजनिक-निजी साझेदारीलाई प्रभावकारी रूपमा प्रवर्द्धन गर्नु आवश्यक छ 2।
नीतिगत सुधार र प्रभावकारी कार्यान्वयन
राष्ट्रिय एआई नीति २०८१ को मस्यौदा एक सकारात्मक सुरुवात भए तापनि यसमा रहेका कमजोरीहरूलाई सम्बोधन गर्दै परिमार्जन गर्नुपर्छ। विशेषगरी, नीतिमा स्पष्ट कार्यान्वयन रोडम्याप, आवश्यक कोषको व्यवस्था, जिम्मेवार निकायहरूको किटान, र अनुगमन तथा मूल्याङ्कन संयन्त्रको अभावलाई पूर्ति गर्नुपर्छ 4। कम्प्युटर एसोसिएसन नेपाल महासंघ (क्यान महासंघ) जस्ता सरोकारवाला निकायहरूले दिएका महत्वपूर्ण सुझावहरूलाई नीतिमा समावेश गरिनुपर्छ 59। प्रस्तावित एआई नियामक प्राधिकरणलाई स्वायत्त, अधिकारसम्पन्न, र स्रोत-साधनयुक्त बनाउनुपर्छ ताकि यसले प्रभावकारी रूपमा नियमन र प्रवर्द्धनको भूमिका खेल्न सकोस् 12।
- पूर्वाधार विकास र लगानी प्रवर्द्धन
एआई विकासका लागि अत्यावश्यक पर्ने डिजिटल पूर्वाधार, जस्तै उच्च गतिको इन्टरनेट सेवा, क्लाउड कम्प्युटिङ क्षमता, र सुरक्षित डेटा सेन्टरहरूमा सरकारी र निजी क्षेत्रबाट उल्लेख्य लगानी बढाउनु आवश्यक छ 9। एआई अनुसन्धान र विकास (R&D) का लागि विशेष राष्ट्रिय कोष स्थापना गर्ने, र विश्वविद्यालयहरू तथा अनुसन्धान संस्थाहरूमा अत्याधुनिक एआई प्रयोगशालाहरू स्थापना गर्न सहयोग पुर्याउनुपर्छ 11।
- नैतिक र जिम्मेवार एआई विकासका लागि बलियो नियामक ढाँचा
एआईको प्रयोगबाट हुन सक्ने नकारात्मक असरहरू (जस्तै, पूर्वाग्रह, विभेद, गोपनीयता हनन, सुरक्षा जोखिम) लाई न्यूनीकरण गर्न डेटा गोपनीयता, सुरक्षा, एल्गोरिथमिक पारदर्शिता, र जवाफदेहितासम्बन्धी स्पष्ट कानुनी र नैतिक दिशानिर्देशहरू तर्जुमा गरी कडाइका साथ कार्यान्वयन गर्नुपर्छ 11। एआई प्रणालीहरूको विकास र प्रयोग गर्दा मानव अधिकार, सामाजिक न्याय, र समावेशिताका सिद्धान्तहरूलाई केन्द्रमा राख्नुपर्छ। एआई प्रणालीहरूको नियमित अडिट र मूल्याङ्कन गर्ने स्वतन्त्र संयन्त्र विकास गर्नु पनि उत्तिकै महत्वपूर्ण छ 86।
- अन्तर्राष्ट्रिय सहकार्य र अनुभव आदानप्रदान
नेपालले एआई विकास र नियमनका क्षेत्रमा अन्य देशहरू, विशेषगरी विकासोन्मुख देशहरूका अनुभवबाट सिक्नुपर्छ।
तालिका ४: नेपालका लागि अन्तर्राष्ट्रिय अनुभवबाट सिक्न सकिने पाठ (एआई नीति र कार्यान्वयन)
| देश | एआई रणनीति/नीतिको मुख्य विशेषता | सफलताका कारक/सकारात्मक पक्ष | चुनौती/कमजोरी | नेपालका लागि सिकाई | स्रोत |
| भारत | राष्ट्रिय एआई रणनीति (#AIforAll), इंडियाएआई मिसन, फ्युचरस्किल्स प्राइम, सार्वजनिक क्षेत्रको नेतृत्व, सीप विकास, एआई इकोसिस्टम निर्माण, डेटासेट प्लेटफर्म, उत्कृष्टता केन्द्र स्थापना | सरकारी प्रतिबद्धता, ठूलो लगानी, सार्वजनिक-निजी साझेदारी, प्रतिभा विकासमा जोड, स्वदेशी मोडेल विकास | कार्यान्वयनको जटिलता, विशाल जनसंख्यामाझ पहुँच, डेटा गोपनीयताका चुनौती | स्पष्ट राष्ट्रिय रणनीति, सीप विकासमा प्राथमिकता, पूर्वाधारमा लगानी, क्षेत्रगत प्राथमिकता, नैतिक ढाँचा, सार्वजनिक-निजी साझेदारीको मोडल। | 87 |
| रुवान्डा | राष्ट्रिय एआई नीति, डिजिटल रूपान्तरण, सीप विकास, क्षेत्रीय कम्प्युटिङ केन्द्र, डेटा रणनीति, नैतिक एआई, सार्वजनिक सेवामा एकीकरण | सरकारी अग्रसरता, अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारी (GIZ FAIR Forward), लचिलो नियामक दृष्टिकोण, स्थानीय क्षमता निर्माणमा जोड | सीमित स्रोतसाधन, विदेशी प्रविधिमा निर्भरता, साना राष्ट्रका लागि मापनको चुनौती | विकासोन्मुख देशको सन्दर्भमा सान्दर्भिक नीति, नैतिक पक्षमा ध्यान, अन्तर्राष्ट्रिय सहयोगको खोजी, स्थानीय आवश्यकतामा केन्द्रित एआई। | 91 |
| बंगलादेश | राष्ट्रिय एआई नीतिको मस्यौदा, आर्थिक समृद्धि र दिगो विकासमा एआईको प्रयोगको लक्ष्य | एआईलाई राष्ट्रिय एजेन्डामा ल्याउने प्रयास | डेटा विविधताको अभाव, अपर्याप्त एल्गोरिथमिक निरीक्षण, नैतिक पक्षमा कमजोरी, विस्तृत कार्यान्वयन योजनाको कमी | डेटा विविधता र स्थानीय डेटासेटको महत्त्व, नैतिक र कानुनी पक्षमा सुदृढीकरण, मानवीय निरीक्षणको आवश्यकता। | 95 |
| भियतनाम | राष्ट्रिय एआई रणनीति (२०३० सम्म), सार्वजनिक क्षेत्रमा एआई प्रयोगमा जोड, कानुनी र नैतिक ढाँचा विकास, डेटा र पूर्वाधारमा ध्यान | चरणबद्ध कार्यान्वयन योजना, आवश्यकतामा आधारित छनोट, सार्वजनिक-निजी साझेदारी, खुला डेटा प्रवर्द्धन | डेटा साझेदारीमा सीमितता, दक्ष जनशक्तिको कमी, अपूर्ण कानुनी ढाँचा, वित्तीय स्रोतको अभाव | सार्वजनिक क्षेत्रमा एआई कार्यान्वयनको चरणबद्ध मोडल, डेटा गभर्नेन्स, नैतिक एआई र जोखिम व्यवस्थापनमा ध्यान, मानव संसाधन विकास। | 98 |
यो तालिकाले देखाउँछ कि नेपालले एआई विकासमा शून्यबाट सुरु गर्नुपर्दैन। अन्य विकासोन्मुख देशहरूले यस्तै चुनौती र अवसरहरूको सामना गरेका छन्। उनीहरूको नीति, कार्यान्वयन प्रक्रिया, सफलता र असफलताको विश्लेषणले नेपाललाई आफ्नो सन्दर्भमा सान्दर्भिक रणनीति बनाउन ठोस आधार दिन्छ। यसले स्रोत र समयको बचत गर्न र प्रभावकारी नतिजा हासिल गर्न मद्दत गर्छ।
- एआई उद्यमशीलता र नवप्रवर्तनको प्रवर्द्धन
नेपालमा एआई-आधारित उद्यमशीलता र नवप्रवर्तनलाई प्रोत्साहन गर्न विशेष कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्नुपर्छ। एआई स्टार्टअपहरूका लागि आवश्यक पर्ने कोष, प्राविधिक सहयोग, इन्क्युबेशन सुविधा, र बजार पहुँच सहज बनाउनुपर्छ 11। सेक्युरिटीपाल जस्ता सफल नेपाली एआई स्टार्टअपहरूको अनुभवबाट सिक्दै 14, त्यस्ता सफलताहरूलाई अन्य क्षेत्रमा पनि दोहोर्याउनका लागि सहयोगी वातावरण निर्माण गर्नुपर्छ। स्थानीय समस्याहरू (जस्तै, कृषि, स्वास्थ्य, भाषा) समाधान गर्न एआई-आधारित नवीन समाधानहरू विकास गर्न युवा उद्यमी र अनुसन्धानकर्ताहरूलाई प्रोत्साहन गर्नुपर्छ 40। नेपाल टेलिकम र फ्युजमेशिन जस्ता कम्पनीहरूले एआईलाई आफ्नो कर्पोरेट रणनीतिमा कसरी एकीकृत गरिरहेका छन् भन्नेबारे अध्ययन गरी अन्य व्यवसायहरूलाई पनि प्रेरित गर्न सकिन्छ 103।
एआईको सफल र जिम्मेवार विकासका लागि प्राविधिक, आर्थिक, शैक्षिक, नीतिगत, र नैतिक सबै पक्षहरूलाई समेट्ने एक समन्वित राष्ट्रिय प्रयास आवश्यक छ। कुनै एक पक्षमा मात्र ध्यान केन्द्रित गर्दा दिगो विकास सम्भव छैन। उदाहरणका लागि, शिक्षा प्रणालीमा सुधार नगरी दक्ष जनशक्ति उत्पादन हुँदैन 30, र दक्ष जनशक्ति बिना नवप्रवर्तन र उद्यमशीलता सम्भव छैन 16। बलियो नियामक ढाँचा बिना नैतिक जोखिम बढ्छ 11, र पूर्वाधार बिना एआईको प्रयोग नै सीमित हुन्छ 4। तसर्थ, यी सबै क्षेत्रमा एकैसाथ र समन्वित रूपमा काम गर्नुपर्ने देखिन्छ।
एआईले नेपालको आर्थिक-सामाजिक रूपान्तरण गर्ने ठूलो सम्भावना बोकेको छ, तर यो अवसरलाई वास्तविकतामा बदल्न गहन तयारी, पर्याप्त लगानी, र दृढ प्रतिबद्धता आवश्यक छ। यो केवल प्रविधिको अंगीकारको कुरा नभई, समग्र राष्ट्रिय विकासको दृष्टिकोण र रणनीतिको अभिन्न अंग बन्नुपर्छ। "रोजगारी खोस्ला कि नयाँ अवसर देला" भन्ने मूल प्रश्नको उत्तर अन्ततः नेपालले गर्ने तयारी, अपनाउने मार्ग, र कार्यान्वयन गर्ने रणनीतिक छनोटहरूमा निर्भर गर्दछ।
८. निष्कर्ष
- नेपालमा एआईको भविष्यको सारांश: अवसर र चुनौतीहरूको सन्तुलन
नेपाल आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको विकास र अंगीकारको यात्रामा एक महत्वपूर्ण तर प्रारम्भिक मोडमा उभिएको छ। यस प्रविधिले देशका लागि अपार अवसरहरू प्रस्तुत गरेको छ, विशेषगरी कृषि, स्वास्थ्य सेवा, शिक्षा, र वित्तीय क्षेत्र जस्ता महत्वपूर्ण आयामहरूमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याउन सक्ने क्षमता राख्दछ। उत्पादकत्व वृद्धि, सेवा प्रवाहमा सुधार, र नवीन व्यवसायहरूको सिर्जनामार्फत आर्थिक विकासलाई गति दिन एआई एक शक्तिशाली इन्जिन बन्न सक्छ। तथापि, यी अवसरहरूको पूर्ण सदुपयोग गर्नका लागि नेपालले विभिन्न चुनौतीहरूको सामना गर्नुपर्नेछ। कमजोर डिजिटल पूर्वाधार, एआई-दक्ष जनशक्तिको अभाव, गुणस्तरीय डेटाको कमी, अपर्याप्त लगानी, नीतिगत अस्पष्टता, र एआईसँग सम्बन्धित नैतिक तथा सामाजिक सवालहरू प्रमुख बाधकका रूपमा रहेका छन्। यी चुनौती र अवसरहरूबीच सन्तुलन कायम गर्दै अघि बढ्नु नेपालको एआई भविष्यका लागि निर्णायक हुनेछ।
- रोजगारीमा प्रभावको अन्तिम विचार: रूपान्तरण, विस्थापन नभई
एआईले रोजगारी खोस्छ कि भन्ने चिन्ता स्वाभाविक भए तापनि, यसलाई केवल 'रोजगारी विस्थापन' को दृष्टिकोणबाट मात्र हेर्नु एकाङ्की हुन्छ। निःसन्देह, एआई र स्वचालनले केही परम्परागत, दोहोरिने प्रकृतिका कामहरूलाई विस्थापित गर्नेछ। तर, यसले सँगसँगै नयाँ र उच्च-सीपयुक्त रोजगारीका अवसरहरू पनि सिर्जना गर्नेछ, जस्तै डेटा वैज्ञानिक, एआई विशेषज्ञ, मेसिन लर्निङ इन्जिनियर, र एआई प्रणाली विकासकर्ता तथा व्यवस्थापकहरू। यसर्थ, एआईको प्रभावलाई 'रोजगारीको पूर्ण विस्थापन' भन्दा पनि 'रोजगारीको रूपान्तरण' को रूपमा बुझ्नु बढी सान्दर्भिक हुन्छ 7। मुख्य कुरा, यो रूपान्तरणको प्रक्रियामा हाम्रो कार्यबललाई कसरी तयार पार्ने, उनीहरूलाई आवश्यक नयाँ सीपहरू कसरी प्रदान गर्ने, र संक्रमणकाललाई कसरी सहज बनाउने भन्ने हो। यो राज्य, शैक्षिक संस्थाहरू, निजी क्षेत्र, र स्वयं व्यक्तिहरूको साझा जिम्मेवारी हो।
- सकारात्मक र समावेशी भविष्यका लागि एकीकृत प्रयासको आह्वान
नेपालमा एआईको भविष्य उज्ज्वल बनाउन र यसबाट सिर्जित लाभ समाजका सबै तह र तप्कासम्म समान रूपमा पुर्याउन एक एकीकृत र सहयोगात्मक प्रयास अपरिहार्य छ। सरकारले स्पष्ट, कार्यान्वयनयोग्य, र दूरदर्शी नीतिहरू तर्जुमा गरी आवश्यक पूर्वाधार र लगानीको वातावरण सिर्जना गर्नुपर्छ। निजी क्षेत्रले नवप्रवर्तन, उद्यमशीलता, र एआई-आधारित समाधानहरूको विकासमा अग्रसरता लिनुपर्छ। शैक्षिक संस्थाहरूले एआई युग सुहाउँदो पाठ्यक्रम विकास गरी दक्ष जनशक्ति उत्पादनमा जोड दिनुपर्छ। नागरिक समाजले एआईको नैतिक प्रयोग, सामाजिक न्याय, र समावेशिताका लागि निरन्तर पैरवी गर्नुपर्छ। अन्तर्राष्ट्रिय साझेदारहरूसँगको सहकार्यबाट ज्ञान, प्रविधि, र उत्तम अभ्यासहरू आदानप्रदान गर्नुपर्छ।
अन्ततः, एआईको सफलता प्रविधिमा मात्र नभई, यसले मानव जीवनलाई कसरी सकारात्मक रूपमा प्रभाव पार्छ र सामाजिक कल्याणमा कस्तो योगदान पुर्याउँछ भन्ने कुरामा निर्भर गर्दछ। यूएनडीपीको प्रतिवेदनले पनि एआईको प्रयोग "मानिसले गर्ने छनौटमा" निर्भर रहने कुरा औंल्याएको छ 54। तसर्थ, नेपालको एआई यात्रा मानव-केन्द्रित हुनुपर्छ, जहाँ प्रविधिलाई आर्थिक समृद्धि, सामाजिक न्याय, र समावेशी विकासको एक शक्तिशाली साधनको रूपमा जिम्मेवार र नैतिक ढंगले प्रयोग गरियोस्। यस्तो सन्तुलित र समन्वित प्रयासबाट मात्र नेपालले एआईको वास्तविक सम्भावनालाई साकार पार्दै आफ्ना नागरिकहरूको जीवनस्तर उकास्न र समृद्ध भविष्य निर्माण गर्न सक्नेछ।
सन्दर्भ सूची
- कार्यकारी साराशं, accessed May 10, 2025, https://giwmscdntwo.gov.np/media/app/public/22/posts/1720155765_7.pdf
- The Role of Artificial Intelligence in Nepal's Development - Msoft International, accessed May 10, 2025, https://msoftinternational.com/post/role-of-artificial-intelligence
- Mapping AI's future - The Kathmandu Post, accessed May 10, 2025, https://kathmandupost.com/columns/2025/01/31/artificial-intelligence-action-summit
- www.nepjol.info, accessed May 10, 2025, https://www.nepjol.info/index.php/njmr/article/download/76481/58629/220769
- नेपालमा पहिलोपटक एआईको प्रयोगसम्बन्धी अवधारणापत्र तयार - ekantipur, accessed May 10, 2025, https://ekantipur.com/business/2024/07/03/for-the-first-time-in-nepal-a-concept-paper-on-the-use-of-ai-has-been-prepared-54-49.html
- What AI Means for Growth and Jobs - Nepal News | Nepal's First ..., accessed May 10, 2025, https://nepalnews.com/s/opinion/what-ai-means-for-growth-and-jobs/
- AI and the Future of Work in Nepal | Merojob | merojob, accessed May 10, 2025, https://merojob.com/blog/ai-and-the-future-of-work-in-nepal-a-shift-not-a-threat/
- NEFNote 3: Bridging the Digital Divide by Nepal Economic Forum ..., accessed May 10, 2025, https://issuu.com/nepaleconomicforum/docs/nefnote3_artificial_intelligence_2024.09.30
- giwmscdntwo.gov.np, accessed May 10, 2025, https://giwmscdntwo.gov.np/media/pdf_upload/National%20AI%20Policy%20Draft_xxndq2m.pdf
- www.researchgate.net, accessed May 10, 2025, https://www.researchgate.net/publication/389736921_A_Critical_Examination_of_Nepal's_National_AI_Policy_20812025_SWOT_Analysis_and_Strategic_Recommendations_for_Sustainable_AI_Integration#:~:text=Abstract,and%20low%20AI%20awareness%20persist.
- A Critical Examination of Nepal's National AI Policy 2081(2025): SWOT Analysis and Strategic Recommendations for Sustainable AI Integration - ResearchGate, accessed May 10, 2025, https://www.researchgate.net/publication/389736921_A_Critical_Examination_of_Nepal's_National_AI_Policy_20812025_SWOT_Analysis_and_Strategic_Recommendations_for_Sustainable_AI_Integration
- National AI Policy 2025: Promise, pitfalls and the path ahead | The Annapurna Express, accessed May 10, 2025, https://www.theannapurnaexpress.com/story/52293/
- Top Artificial Intelligence Companies in Nepal - May 2025 Rankings | Clutch.co, accessed May 10, 2025, https://clutch.co/np/developers/artificial-intelligence
- This Nepalese AI startup is helping major American companies ..., accessed May 10, 2025, https://getcoai.com/news/this-nepalese-ai-startup-is-helping-major-american-companies-close-their-biggest-sales/
- This AI Startup In Nepal Is Helping Figma And OpenAI Close Their Biggest Sales - BestofAI, accessed May 10, 2025, https://bestofai.com/article/this-ai-startup-in-nepal-is-helping-figma-and-openai-close-their-biggest-sales
- राष्ट्रिय स्टार्टअप उद्यम नीति, २०८०, accessed May 10, 2025, https://iedi.org.np/wp-content/uploads/2024/05/%E0%A4%B0%E0%A4%BE%E0%A4%B7%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A5%8D%E0%A4%B0%E0%A4%BF%E0%A4%AF-%E0%A4%B8%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%BE%E0%A4%B0%E0%A5%8D%E0%A4%9F%E0%A4%85%E0%A4%AA-%E0%A4%89%E0%A4%A6%E0%A5%8D%E0%A4%AF%E0%A4%AE-%E0%A4%A8%E0%A5%80%E0%A4%A4%E0%A4%BF-%E0%A5%A8%E0%A5%A6%E0%A5%AE%E0%A5%A7.pdf
- www.cair-nepal.org, accessed May 10, 2025, https://www.cair-nepal.org/#:~:text=%F0%9F%A7%A0-,CAIR%2DNepal,visit%20the%20Research%20Areas%20page.
- Artificial Intelligence (AI) in Nepal: Best universities Ranked - EduRank, accessed May 10, 2025, https://edurank.org/cs/ai/np/
- नेपालमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स प्रवर्द्धन गर्न 'एआई एसोसिएसन नेपाल' गठन - Techpana, accessed May 10, 2025, https://www.techpana.com/2025/149519/ai-association-nepal-established-to-promote-ai-innovation-ethics-and-collaboration
- AI Association Nepal: Pioneering Inclusive and Responsible AI Development - Merojob, accessed May 10, 2025, https://merojob.com/blog/ai-association-nepal-pioneering-inclusive-and-responsible-ai-development/
- AI Association Nepal established to promote artificial intelligence: Stakeholders discuss AI policy - Technology Khabar, accessed May 10, 2025, https://technologykhabar.com/2025/02/10/192046/
- 'एआई'को उपयोगिता र सम्भावना क्षेत्र - ukaalo, accessed May 10, 2025, https://www.ukaalo.com/opinion/20240313-ai-use-computer-information-technology/15675
- Empowering Agricultural Cooperatives and Small ... - NACCFL, accessed May 10, 2025, https://naccfl.org.np/news-and-stories/publication/AI-Tools-like-ChatGPT-&-DeepSeek
- AI in Nepal: Opportunities, challenges, and future prospects - English.MakaluKhabar.com, accessed May 10, 2025, https://english.makalukhabar.com/2025/02/234607/
- english.onlinekhabar.com, accessed May 10, 2025, https://english.onlinekhabar.com/artificial-intelligence-agriculture.html#:~:text=Thanks%20to%20farm%20data%20analysis,minimising%20wastage%20and%20maximising%20output.
- Emerging Trends of using Digital Tools including Artificial Intelligence in Health sector in Nepal: What Next? | NPRC Journal of Multidisciplinary Research, accessed May 10, 2025, https://www.nepjol.info/index.php/nprcjmr/article/view/74654?articlesBySimilarityPage=2
- Emerging countries are embracing AI to enhance health care - Equities.com, accessed May 10, 2025, https://www.equities.com/impact-investing/emerging-countries-ai-health-care/
- Discover the Impact of Artificial Intelligence (AI) in Nepal | Sunway, accessed May 10, 2025, https://sunway.edu.np/is-ai-reshaping-nepals-future-discover-the-impact-of-artificial-intelligence-in-nepal/
- (PDF) Emerging Trends of using Digital Tools including Artificial ..., accessed May 10, 2025, https://www.researchgate.net/publication/388541640_Emerging_Trends_of_using_Digital_Tools_including_Artificial_Intelligence_in_Health_sector_in_Nepal_What_Next
- Exploring the Role of Artificial Intelligence in Education: Insights from Teachers' and Students' Perspectives in Nepal - ResearchGate, accessed May 10, 2025, https://www.researchgate.net/publication/387994401_Exploring_the_Role_of_Artificial_Intelligence_in_Education_Insights_from_Teachers'_and_Students'_Perspectives_in_Nepal
- Key Nepali Stakeholders Provide Recommendations and Directions for Integrating AI in Education in Nepal | UNESCO, accessed May 10, 2025, https://www.unesco.org/en/articles/key-nepali-stakeholders-provide-recommendations-and-directions-integrating-ai-education-nepal
- Revamping Nepal's Education: Innovation and AI at the Forefront ..., accessed May 10, 2025, https://edusanjal.com/post/revamping-nepals-education-innovation-and-ai-at-the-forefront/
- The Use of Artificial Intelligence and Machine Learning in the ..., accessed May 10, 2025, https://nebeu.org.np/use-of-artificial-intelligence-and-machine-learning-in-nepalese-financial-sector/
- The Slow Rise of AI in the Banking Sector: Challenges and ..., accessed May 10, 2025, https://sunway.edu.np/the-slow-rise-of-ai-in-the-banking-sector-challenges-and-opportunities/
- Non-performing loans of commercial banks: How AI can revolutionise their management, accessed May 10, 2025, https://thehimalayantimes.com/opinion/non-performing-loans-of-commercial-banks-how-ai-can-revolutionise-their-management
- elibrary.tucl.edu.np, accessed May 10, 2025, https://elibrary.tucl.edu.np/JQ99OgQIizUxyjI9nB0on9OyLkqsGIf4/api/core/bitstreams/aa6586ef-9de4-41c1-9141-caca8248e16c/content#:~:text=By%20leveraging%20AI%20technologies%2C%20Nepal,the%20tourism%20and%20mountaineering%20sectors.
- ARTIFICIAL INTELLIGENCE IN TOURISM SECTOR IN NEPAL A Dissertation Submitted to the Office of the Dean, Faculty of Management in, accessed May 10, 2025, https://elibrary.tucl.edu.np/JQ99OgQIizUxyjI9nB0on9OyLkqsGIf4/api/core/bitstreams/aa6586ef-9de4-41c1-9141-caca8248e16c/content
- (PDF) AI, the Global 4th Industrial System and Nepali Labour Future?, accessed May 10, 2025, https://www.researchgate.net/publication/370406861_AI_the_Global_4th_Industrial_System_and_Nepali_Labour_Future
- sdiopr.s3.ap-south-1.amazonaws.com, accessed May 10, 2025, https://sdiopr.s3.ap-south-1.amazonaws.com/2023/Dec/16%20Dec%2023/2023_AJEBA_110454/Ms_AJEBA_110454.pdf
- This is how Nepal can be made an AI hub: Dr. Rajan Thapaliya's ..., accessed May 10, 2025, https://singhadarbar.com/en/this-is-how-nepal-can-be-made-an-ai-hub-dr-rajan-thapaliyas-views-2/
- (PDF) Summit Report: Nepal National Summit on Artificial Intelligence 2024 - ResearchGate, accessed May 10, 2025, https://www.researchgate.net/publication/383338871_Summit_Report_Nepal_National_Summit_on_Artificial_Intelligence_2024
- एआईले 'जागिर खाइदिने' विश्वव्यापी डर, नेपालमा पनि देखिन थाल्यो प्रभाव, accessed May 10, 2025, https://www.ukaalo.com/news/20240128-ai-replacing-the-workers/14423
- Future of work in Nepal - The Annapurna Express, accessed May 10, 2025, https://theannapurnaexpress.com/story/51578/
- Robotic Process Automation (RPA) As A Solution For BPO Industry, accessed May 10, 2025, https://innovatureinc.com/robotic-process-automation-rpa-solution-for-bpo/
- The widening impact of automation - Kearney, accessed May 10, 2025, https://www.kearney.com/service/digital-analytics/article/-/insights/the-widening-impact-of-automation-article
- upskillsnepal.com, accessed May 10, 2025, https://upskillsnepal.com/digital-marketing-in-nepal/#:~:text=AI%20is%20replacing%20the%20human,7%20support%20with%20continuous%20feedback.
- AI for business 2025 - UpSkills Nepal, accessed May 10, 2025, https://upskillsnepal.com/ai-for-business-2025/
- Top 10 Essential Tech Skills Nepal Employers Seek in 2025, accessed May 10, 2025, https://www.nucamp.co/blog/coding-bootcamp-nepal-npl-top-10-essential-tech-skills-nepal-employers-seek-in-2025
- Artificial Intelligence (AI) Careers in Nepal 2025 | Necojobs, accessed May 10, 2025, https://www.necojobs.com.np/blogs/career-tips/artificial-intelligence-ai-careers-in-nepal
- Ranking the Top 10 High-Paying Tech Jobs in Nepal in 2025, accessed May 10, 2025, https://www.nucamp.co/blog/coding-bootcamp-nepal-npl-ranking-the-top-10-highpaying-tech-jobs-in-nepal-in-2025
- www.necojobs.com.np, accessed May 10, 2025, https://www.necojobs.com.np/blogs/career-tips/artificial-intelligence-ai-careers-in-nepal#:~:text=Technical%20Skills&text=Proficiency%20in%20programming%20languages%20like,will%20also%20be%20highly%20beneficial.
- AI Ethics Officer Salary in Nepal 2025 - Jobicy, accessed May 10, 2025, https://jobicy.com/salaries/np/ai-ethics-officer
- Potential of AI in Nepal is unlimited: Minister Gurung, accessed May 10, 2025, https://risingnepaldaily.com/news/51034
- Nepal ranks 145th on UNDP Human Development Index for 2025, accessed May 10, 2025, https://kathmandupost.com/national/2025/05/06/nepal-ranks-145th-on-undp-human-development-index-for-2025
- AI Adoption and Inequality in: IMF Working Papers Volume 2025 ..., accessed May 10, 2025, https://www.elibrary.imf.org/view/journals/001/2025/068/article-A001-en.xml
- Making AI policy truly effective - The Himalayan Times - Nepal's No ..., accessed May 10, 2025, https://thehimalayantimes.com/opinion/making-ai-policy-truly-effective
- National AI Policy 2025: Promise, pitfalls and the path ahead, accessed May 10, 2025, https://theannapurnaexpress.com/story/52293/
- AI Policy Development in Nepal: Key Recommendations From CAN Federation - ICT Frame, accessed May 10, 2025, https://ictframe.com/ai-policy-development-in-nepal/
- AI Policy in Nepal: Review, Recommendations, and Future, accessed May 10, 2025, https://ictframe.com/ai-policy-in-nepal-2025/
- CAN Federation recommends changes to National AI Policy, accessed May 10, 2025, https://kathmandupost.com/science-technology/2025/02/19/can-federation-recommends-changes-to-national-ai-policy
- Bridging the digital divide: Darshan Parajuli's journey to leading AI ..., accessed May 10, 2025, https://theannapurnaexpress.com/story/49809/
- osf.io, accessed May 10, 2025, https://osf.io/69und/download
- Which Side Are You On? Investigating Politico-Economic Bias in ..., accessed May 10, 2025, https://aclanthology.org/2024.alta-1.8/
- AI policy draft lacks ethical guidelines on biases: CAN Federation ..., accessed May 10, 2025, https://www.b360nepal.com/detail/24527/ai-policy-draft-lacks-ethical-guidelines-on-biases-can-federation-vp-adhikari
- FUTURE-AI: international consensus guideline for trustworthy and deployable artificial intelligence in healthcare | The BMJ, accessed May 10, 2025, https://www.bmj.com/content/388/bmj-2024-081554
- एआईको बढ्दो प्रयोग : कति फाइदा, कति जोखिम ?, accessed May 10, 2025, https://shilapatra.com/detail/116329
- Nepal Introduces Comprehensive AI Regulation Policy (Nepal), accessed May 10, 2025, https://www.reviewofailaw.com/Tool/Evidenza/Single/view_html?id_evidenza=802
- Call For Regulating Artificial Intelligence - The Rising Nepal, accessed May 10, 2025, https://risingnepaldaily.com/news/59791
- Nepal | Jurisdictions - DataGuidance, accessed May 10, 2025, https://www.dataguidance.com/jurisdiction/nepal
- Nepal's Digital Frontier: How Safe Are We from Cyber Attacks? - myRepublica, accessed May 10, 2025, https://myrepublica.nagariknetwork.com/news/nepals-digital-frontier-how-safe-are-we-from-cyber-attacks-14-86.html
- AI in Nepal, at crossroads - The Kathmandu Post, accessed May 10, 2025, https://kathmandupost.com/columns/2025/02/12/ai-in-nepal-at-crossroads
- Closing the AI equity gap | United Nations Development Programme, accessed May 10, 2025, https://www.undp.org/blog/closing-ai-equity-gap
- AI in Nepal: Smarter Schools, Faster Justice, and the Fine Line Between Innovation and Chaos - YouTube, accessed May 10, 2025, https://www.youtube.com/watch?v=T-wOaczGrrU
- A.I. and Law: Scope and Possible Challenges in Nepal, accessed May 10, 2025, https://kslreview.org/index.php/kslr/article/download/2218/1558/3575
- Optimising AI and Digital Technologies for Advancing Public Awareness and Legal Literacy in Women's Rights: A Gender Liberation Perspective in Nepal, accessed May 10, 2025, https://ijsssr.com/j/article/view/147
- AI and the future of justice in Nepal - The Kathmandu Post, accessed May 10, 2025, https://kathmandupost.com/columns/2024/12/26/ai-and-the-future-of-justice-in-nepal
- edusanjal.com, accessed May 10, 2025, https://edusanjal.com/post/revamping-nepals-education-innovation-and-ai-at-the-forefront/#:~:text=The%20revamp%20of%20Nepal's%20education,new%20ideas%20into%20the%20curriculum.
- www.docsity.com, accessed May 10, 2025, https://www.docsity.com/en/docs/artificial-intelligence-syllabus-for-tribhuvan-university/4941929/#:~:text=artificial%20intelligent%20systems.-,The%20course%20covers%20the%20basics%20and%20applications%20of%20AI%20including,learning%20and%20natural%20language%20processing.
- Artificial Intelligence - Syllabus - Collegenote, accessed May 10, 2025, https://collegenote.net/courses/artificial-intelligence-csit-2074-syllabus-30
- Bachelor of Technology in Artificial Intelligence - Department of ..., accessed May 10, 2025, https://comp.ku.edu.np/static-page/bachelor-of-technology-in-artificial-intelligence
- Artificial Intelligence (AI) Training in Nepal | AI Courses Learning Institute in Kathmandu, Nepal - Broadway Infosys, accessed May 10, 2025, https://broadwayinfosys.com/ai-training-in-nepal
- AI Training in Nepal – Best AI Course in Kathmandu | Skill Training ..., accessed May 10, 2025, https://skilltrainingnepal.com/course/ai-training-in-nepal
- AI and ML Training in Kathmandu - Skill Training Nepal, accessed May 10, 2025, https://skilltrainingnepal.com/course/ai-and-ml-training-in-nepal
- Generative AI Training in Nepal - Code IT, accessed May 10, 2025, https://codeit.com.np/artificial-intelligence/generative-ai-training-in-nepal
- Microsoft AI Skill Fest Nepal 2025: Guinness World Record, Free AI, accessed May 10, 2025, https://ictframe.com/microsoft-ai-skill-fest-nepal-2025/
- AI and public trust - The Kathmandu Post, accessed May 10, 2025, https://kathmandupost.com/columns/2024/12/17/ai-and-public-trust
- indiaai.s3.ap-south-1.amazonaws.com, accessed May 10, 2025, https://indiaai.s3.ap-south-1.amazonaws.com/docs/empowering-public-sector-leadership-a-competency-framework-for-ai-integration-in-india.pdf
- www.niti.gov.in, accessed May 10, 2025, https://www.niti.gov.in/sites/default/files/2023-03/National-Strategy-for-Artificial-Intelligence.pdf
- Government of India Expands AI-Driven Skilling - Press Release ..., accessed May 10, 2025, https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2113095
- India's AI Revolution - Press Release:Press Information Bureau, accessed May 10, 2025, https://pib.gov.in/PressReleasePage.aspx?PRID=2108810
- The Promise and Challenge of AI for Africa – Lessons from the Kigali AI Summit, accessed May 10, 2025, https://www.undp.org/south-africa/blog/promise-and-challenge-ai-africa-lessons-kigali-ai-summit
- Implementing a national AI policy: Key lessons from Rwanda, accessed May 10, 2025, https://d4dhub.eu/es/news/implementing-a-national-ai-policy-key-lessons-from-rwanda
- Opinion: AI policies in Africa: lessons from Ghana and Rwanda - University College Dublin, accessed May 10, 2025, https://www.ucd.ie/newsandopinion/news/2025/april/25/opinionaipoliciesinafricalessonsfromghanaandrwanda/
- Rwanda to become hub for AI research in Africa, accessed May 10, 2025, https://www.rwandainzimbabwe.gov.rw/actualites/info-details/rwanda-to-become-hub-for-ai-research-in-africa
- National AI Policy must address vulnerabilities of artificial intelligence | The Daily Star, accessed May 10, 2025, https://www.thedailystar.net/opinion/views/news/national-ai-policy-must-address-vulnerabilities-artificial-intelligence-3841756
- Artificial Intelligence in Africa: Challenges and Opportunities - Policy Center, accessed May 10, 2025, https://www.policycenter.ma/sites/default/files/2024-09/PB_23_24%20%28Azeroual%29%20%28EN%29.pdf
- National Strategy for Artificial Intelligence – Bangladesh | Digital Watch Observatory, accessed May 10, 2025, https://dig.watch/resource/national-strategy-for-artificial-intelligence-bangladesh
- Viet Nam Accelerates AI Adoption in the Public Sector with Strategic ..., accessed May 10, 2025, https://www.undp.org/vietnam/press-releases/viet-nam-accelerates-ai-adoption-public-sector-strategic-policy-recommendations
- Vietnam's AI Sector in 2025: Regulatory Frameworks & Investment Scope, accessed May 10, 2025, https://www.vietnam-briefing.com/news/vietnams-ai-sector-in-2025-regulatory-frameworks-and-opportunities-for-investors.html/
- Vietnam: Draft digital technology industry - Version 5.0 amendments - DataGuidance, accessed May 10, 2025, https://www.dataguidance.com/opinion/vietnam-draft-digital-technology-industry-version
- Field Stories from the Margins: A Collection of Case Studies on Inclusive Youth Entrepreneurship - United Nations Development Programme, accessed May 10, 2025, https://www.undp.org/sites/g/files/zskgke326/files/2025-03/undp-rbap-ycl-study-case-study-2025_0.pdf
- Redefining Nepal's marketing strategies - The Kathmandu Post, accessed May 10, 2025, https://kathmandupost.com/art-culture/2025/03/05/redefining-nepal-s-marketing-strategies
- (PDF) THE IMPACT OF ARTIFICIAL INTELLIGENCE ON ..., accessed May 10, 2025, https://www.researchgate.net/publication/382046957_THE_IMPACT_OF_ARTIFICIAL_INTELLIGENCE_ON_CORPORATE_STRATEGY_AND_COMPETITIVE_ADVANTAGE_CASE_STUDIES_ON_INDIA_AND_NEPAL
