१. परिचय
- आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) को अवधारणा र विश्वव्यापी प्रभाव
आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) अर्थात् कृत्रिम बौद्धिकता, विज्ञान र प्रविधिको एक यस्तो संयोजन हो जसले मेसिनहरूमा मानव मस्तिष्कले जस्तै सोच्ने, सिक्ने, निर्णय लिने र समस्या समाधान गर्ने क्षमता विकास गर्दछ 1। यो गणित, मनोविज्ञान, कम्प्युटर विज्ञान, जीवविज्ञान, इन्जिनियरिङ र भाषाविज्ञान जस्ता विभिन्न अनुशासनहरूमा आधारित छ 1। पछिल्ला केही दशकहरूमा, एआईले विश्वव्यापी रूपमा विभिन्न क्षेत्रहरूमा क्रान्तिकारी परिवर्तन ल्याएको छ। स्वास्थ्य सेवामा रोगहरूको निदान र उपचार, कृषिमा उत्पादन वृद्धि, शिक्षामा व्यक्तिगतकृत सिकाइ, वित्तीय क्षेत्रमा जोखिम व्यवस्थापन, र उद्योगहरूमा स्वचालन जस्ता अनेकौं क्षेत्रमा एआईले आफ्नो प्रभाव विस्तार गरिरहेको छ। यसले मानव जीवनलाई सहज बनाउने, उत्पादकत्व बढाउने र नयाँ सम्भावनाहरूको ढोका खोल्ने काम गरेको छ। तथापि, यसको विकाससँगै केही नैतिक, सामाजिक र आर्थिक प्रश्नहरू पनि उठेका छन्, जसमध्ये रोजगारीमा पर्ने प्रभाव एक प्रमुख चिन्ताको विषय बनेको छ।
- नेपालको सन्दर्भमा एआई को बढ्दो महत्त्व
नेपाल जस्तो विकासोन्मुख राष्ट्रका लागि एआईले विकासका अनेकौं सम्भावनाहरू बोकेको छ, तर यससँगै चुनौतीहरू पनि छन् 2। सूचना प्रविधिको क्षेत्रमा भइरहेको द्रुत विकास र विश्वव्यापीकरणको प्रभावबाट नेपाल अछुतो रहन सक्दैन। सरकारले 'डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क' जस्ता पहलहरू मार्फत प्रविधिको प्रयोगलाई राष्ट्रिय विकासको एजेन्डामा समावेश गरेको छ, जसमा एआई, बिग डेटा, क्लाउड कम्प्युटिङ जस्ता प्रविधिहरूलाई महत्त्वपूर्ण मानिएको छ 4। नेपालमा एआईको प्रयोग प्रारम्भिक चरणमा भए तापनि यसप्रतिको चासो र सरकारी स्तरबाट नीति निर्माणको प्रयासले यसको बढ्दो महत्त्वलाई उजागर गर्दछ 4। तर, विश्वव्यापी एआई दौडमा नेपालको वर्तमान स्थिति, यसले सामना गर्नुपर्ने विशिष्ट चुनौतीहरू, र यसको आफ्नै मौलिक आवश्यकता र क्षमताको पहिचान गर्नु आजको आवश्यकता हो। नीतिगत इच्छाशक्ति हुँदाहुँदै पनि पूर्वाधार, दक्ष जनशक्ति र लगानीको अभाव जस्ता कारणले कार्यान्वयन पक्ष चुनौतीपूर्ण देखिन्छ 4।
- लेखको उद्देश्य: रोजगारीमा एआई को प्रभाव (अवसर र चुनौती) को विश्लेषण
यो लेखको मुख्य उद्देश्य नेपालमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको विकाससँगै रोजगारीका क्षेत्रमा आउनसक्ने परिवर्तनहरूको विस्तृत र सन्तुलित विश्लेषण गर्नु हो। एआईले परम्परागत रोजगारीका अवसरहरूमा कस्तो प्रभाव पार्न सक्छ, कुन क्षेत्रका रोजगारीहरू जोखिममा छन्, र यसले कस्ता नयाँ रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्न सक्छ भन्ने विषयमा गहन अध्ययन गरिनेछ। प्रयोगकर्ताको प्रश्न "रोजगारी खोस्ला कि नयाँ अवसर देला?" ले समाजमा एआईप्रति विद्यमान आशा र डर दुवैलाई प्रतिबिम्बित गर्दछ। विभिन्न अध्ययनहरूले रोजगारीमा सकारात्मक र नकारात्मक दुवै प्रभाव पर्नसक्ने देखाएका छन् 6। तसर्थ, यो लेखले एआईलाई केवल प्रविधिको विकासको रूपमा मात्र नहेरी, यसले सामाजिक-आर्थिक संरचना, विशेषगरी रोजगारीमा पार्न सक्ने दूरगामी प्रभावहरूलाई केलाउने प्रयास गर्नेछ। यसले एआईले रोजगारी 'खोस्ने' मात्र नभई 'नयाँ अवसर' पनि सिर्जना गर्नसक्छ भन्ने द्विपक्षीय दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्नेछ।
२. नेपालमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको वर्तमान परिदृश्य
- एआई विकासको प्रारम्भिक चरण र सरकारी पहल
नेपालमा आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्स (एआई) को प्रयोग र विकास अझै पनि प्रारम्भिक चरणमा नै रहेको छ 4। यद्यपि, निजी क्षेत्र र केही सरकारी निकायहरूबाट यस दिशामा प्रयासहरू सुरु भएका छन्। सरकारले पहिलोपटक आर्टिफिसियल इन्टेलिजेन्सको प्रयोग तथा अभ्याससम्बन्धी अवधारणापत्र तयार पारेको छ, जसले भविष्यमा आवश्यक नीति तथा कानुन निर्माणको लागि आधार तय गर्ने अपेक्षा गरिएको छ 5। यो अवधारणापत्रले नेपालमा एआई विकासका चुनौतीहरू जस्तै एआई सम्बन्धी ज्ञान र क्षमताको कमी, डाटाको उपलब्धता र पहुँचमा कठिनाइ, र दक्ष जनशक्तिको कमीलाई पहिचान गरेको छ 9।
विगतमा सरकारले विद्युतीय कारोबार ऐन, २०६३, सूचना तथा सञ्चार प्रविधि नीति, २०७२, डिजिटल नेपाल फ्रेमवर्क, २०७६, र राष्ट्रिय साइबर सुरक्षा नीति, २०८० जस्ता महत्वपूर्ण नीतिगत पहलहरू अघि सारेको छ 4। यी प्रयासहरूले नेपालको डिजिटल पूर्वाधार र सूचना प्रविधि क्षेत्रको विकासमा योगदान पुर्याएका छन् र एआई जस्ता नवीनतम प्रविधिहरूको अंगीकारका लागि पृष्ठभूमि तयार पारेका छन्। तथापि, एआई जस्तो विशिष्ट र द्रुत गतिमा विकसित भइरहेको प्रविधिका लागि थप केन्द्रित र योजनाबद्ध प्रयासको आवश्यकता छ।
- राष्ट्रिय एआई नीति २०८१: मुख्य विशेषता, उद्देश्य, र प्राथमिकताका क्षेत्रहरू
